next page

fehrest page

back page

پاسخ :
اولاً:
همانطور كه ترك بيان به هنگام احتياج به آن ، از پيغمبران محال است ، تأ خير آن از وقت حاجت نيز محال مى باشد. وقت حاجت نيز در اينجا متصل به لحظه صدور انذار و بيم دادن است ، البته در صورتى كه هر يك از اين سه نفر در معرض اين تهديد باشند؛ زيرا اينان از لحظه اى كه مسلمان شدند، شرعاً از لحاظ حقوق مدنى ، مانند امام جماعت شدن ، قبول گواهى ، فتوا دادن و قضاوت كردن با وجود شروط آن و غير اينها از آنچه مستلزم تقوا و عدالت است ، مورد احتياج مسلمين بودند.
با اين فرض ، اگر هدف ، دور ساختن اينان از حريم احكام اسلامى نبود ،پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - به اتكاى مرور زمان ، بيان و توضيح خود را به تأ خير نمى انداخت .
محال است كه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بدون جهت ، شخصى را به يك چشم بر هم زدن از حقش دور نمايد، يا كسى را بى جهت خوار و رسوا گرداند، سپس او را به همان رسوايى باقى گذارد تا او رحلت كند و آن شخص به رسوايى خود باقى بماند و ما هم از برائت او اطلاع حاصل نكنيم .
ثانياً:
ما در اين باره به قدر كافى مطالعه و تحقيق نموده ايم ، اما نفهميديم كدام يك از اينان ديرتر از دنيا رفتند؛ زيرا اقوال درباره تاريخ فوت آنها متناقض است و به هيچ كدام نمى توان اعتماد نمود. برخى هم چنان مجمل و سر بسته است كه نمى توان روى آن تكيه كرد.
تناقض از آن جهت كه بعضى نوشته اند: سمرة بن جندب در سال 58 هجرى درگذشت و مرگ ابو هريره را در سال 59 نوشته اند. و از سويى گفته اند: ابو هريره در سال 57 از دنيا رفته است . بقيه آراء درباره مرگ آنها نيز از همين قبيل است .
مجمل و متشابه هم بدين علت است كه نوشته اند: هر سه آنها در سال 57 مرده اند، بدون اينكه ساعت و روز و ماه آن را معلوم كنند.
ثالثاً:
از خوى پسنديده رسول خدا - صلّى اللّه عليه وآله - - كه نسبت به اهل ايمان ، سخت رئوف و مهربان بود - بسيار دور است كه نسبت به كسى كه او را محترم مى داشت ، چنين سخنى بگويد. و با آن حسن خلق عظيمى كه خداوند به او ارزانى داشته بود(344) ، بدون استحقاق ، او را تهديد به آتش دوزخ كند . اگر در يكى از آنها نفعى وجود داشت ، او را در آن سرنوشت دردناك شريك نمى گردانيد، ولى مسلم بود كه وحى آسمانى ، پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - را ناگزير ساخت كه به خاطر حفظ امت ، آنها را بدين سخن مخاطب سازد، تا در ميان مردم شناخته شوند ((وَ ما يَنطِقُ عَنِ الهَوى اِنْ هُوَ الاّ وَحْىٌ يُوحى ))(345) و (346) .
تذكر لازم
هر كس از رأ ى برادران ما اهل تسنن درباره مبدأ اذان و اقامه و تشريع آنها، آگاهى داشته باشد، از اينكه در آن قائل به زياده و نقصان شده اند، تعجب نخواهد كرد؛ زيرا آنها - كه خداوند ما و آنها را هدايت كند - عقيده ندارند كه اذان و اقامه را خداوند به وحى آسمانى تشريع فرمود، و پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - با اتكاى به وحى الهى ، آن را مانند ساير نظامات و احكام دين ، تشريع نمود، بلكه مى گويند: پندارى بوده است كه به وسيله خواب يكى از اصحاب پديد آمد! و اهل سنت بر آن اجماع دارند و در اين باره احاديثى نقل كرده و مدعى هستند كه همگى صحيح و به حد تواتر رسيده است !!
اينك يكى از صحيح ترين آن احاديث اين است : ابو عمير بن انس از يكى از عموزادگان خود از انصار روايت مى كند كه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - به فكر افتاد كه چگونه مردم را براى اذان گفتن ، گِرد آورد. يكى گفت : پرچم برافراشته كن تا هرگاه اصحاب آن را ديدند به يكديگر خبر دهند كه وقت نماز است . پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - اين را نپسنديد.
عده اى گفتند: شيپور بزنند. حضرت ، اين را نيز نپسنديد وفرمود: اين شعار يهود است .
عرض كردند: ناقوس چطور است ؟ فرمود: آن هم تعلق به نصارا دارد. پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - اول ناقوس را خوش نداشت ، ولى بعد امر كرد آن را بسازند، و ناقوسى از چوب ساختند.
در اين هنگام عبداللّه بن زيد كه متوجه ناراحتى پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بود، اذان و اقامه را در خواب شنيد. روز بعد نزد پيغمبر آمد و به وى اطلاع داد. او گفت : يا رسول اللّه ! من در بين خواب و بيدارى بودم كه منادى آمد و اذان را به من تعليم داد.
راوى مى گويد: قبلاً عمر بن خطاب نيز اين خواب را ديده بود، ولى آن را تا بيست روز پنهان داشت (347) . بعد او هم موضوع را به پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - اطلاع داد!
حضرت فرمود: چرا به من اطلاع ندادى ؟
عمر گفت : عبداللّه بن زيد بر من پيشى گرفت ، من هم شرم كردم ! پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - هم فرمود:اى بلال ! برخيز وهر دستورى كه عبداللّه بن زيد به تو داد آن را انجام بده ! بلال هم اذان گفت ...))(348) .
محمدبن عبداللّه بن زيد انصارى از پدرش نقل مى كند كه گفت : ((وقتى پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - دستور داد ناقوس بسازند تا با صداى آن مردم را براى اقامه نماز گِرد آورند، من مردى را در خواب ديدم كه ناقوس را در دست دارد. پرسيدم : اين ناقوس را مى فروشى ؟ گفت : براى چه مى خواهى ؟ گفتم : مى خواهيم به وسيله آن مردم را براى نماز گِرد آوريم .
گفت : نمى خواهى تو را به چيزى بهتر از آن راهنمايى كنم ؟
گفتم : چرا، آن چيست ؟
گفت : مى گويى : ((اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اشهد ان لااله الاّ اللّه ، اشهد ان لااله الاّ اللّه ، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه ، اشهد انّ محمداً رسول اللّه ،، حى على الصلاة ، حى على الصلاة ، حى على الفلاح ، حى على الفلاح ، اللّه اكبر، اللّه اكبر، لااله الاّ اللّه ))(349) .
بعد لحظه اى از من دور شد، سپس گفت : هر وقت براى نماز برخاستى (يعنى اقامه ) مى گويى : ((اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اللّه اكبر، اشهد ان لااله الاّ اللّه ، اشهد ان لااله الاّ اللّه ، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه ، اشهد انّ محمداً رسول اللّه ،، حى على الصلاة ، حى على الفلاح ، قد قامت الصلاة ، قد قامت الصلاة ، اللّه اكبر، اللّه اكبر، لااله الاّ اللّه )).
چون صبح شد به حضور پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - آمدم و خواب خود را نقل كردم . پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - فرمود: خواب واقعى بوده است ! برخيز و با صداى بلند آن را به بلال ياد بده ، من هم برخاستم و جمله جمله خواندم تا بلال ياد گرفت و اذان گفت .
وقتى عمر بن خطاب در خانه اش آن را شنيد به سرعت آمد حضور پيغمبر و گفت : به خدايى كه تو را به پيغمبرى مبعوث كرده است ، من هم اين خواب را ديده ام ...))(350) .
مالك بن انس ، اين حديث را خلاصه كرده و در بحث اذان در ((موطأ )) از يحيى بن سعيد نقل مى كند كه گفت : ((پيغمبر دستور داد دو چوب را بهم بكوبند(351) تا با صداى آن مردم را براى نماز گِرد آورند. چون عبداللّه بن زيد انصارى ، دو چوب را در خواب ديد گفت : مانند دو چوبى است كه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - مى خواهد مردم را براى نماز گِرد آورد. به وى گفته شد آيا اذان نمى گوييد. سپس اذان را به وى ياد دادند. وقتى بيدار شد حضور پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - آمد و خواب خود را نقل كرد. پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - هم دستور داد اذان بگويند...))(352) .
ابن عبدالبر قرطبى مى گويد: داستان عبداللّه بن زيد، راجع به آغاز اذان را گروهى از صحابه با الفاظ گوناگون و معانى نزديك به هم نقل كرده اند. سندها هم متواتر است . اين حديث از احاديث بسيار خوب است (353) !
مؤ لّف :
ما درباره واقعيت اين احاديث به چند دليل اشكال داريم :
اول اينكه :
پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - درباره احكام الهى با مردم گفتگو و مشورت نمى كرد، بلكه در اين خصوص تابع وحى بود ((وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الهَوى اِنْ هُوَ الاّ وَحْىٌ يُوحى عَلَّمَهُ شَديدُ الْقُوى ))(354) .
اصولاً انبيا چنين بودند كه هيچكدام راجع به شرايع آسمانى با امت خود مذاكره نمى نمودند: ((بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لايَسْبِقُونَهُ بِالْقَولِ وَهُم بِاَمْرِهِ يَعْمَلُونَ))(355) ؛
يعنى : ((آنها بندگان بزرگوارى بودند كه در سخن ،بر خدا پيشى نمى گرفتند. و هميشه عمل به امر خداوند مى كردند)).
همين كافى است كه خداوند به پيغمبر و خاتم انبياى خود مى فرمايد:
((قُلْ اِنَّما اَ تَّبِ-عُ ما يُوحى اِلىَّ مِنْ رَبّى هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يَؤ مِنُونَ))(356) ؛
يعنى : ((بگو من فقط از وحيى كه خدايم براى من مى فرستد، پيروى مى كنم ، اين روشنايى از خدايتان هست و هدايت و رحمت است براى قومى كه ايمان مى آورند)).
((قُلْ مايَكُونُ لى اَنْ اُ بَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسى اِنْ اَ تَّبِ-عُ الاّ مايُوحى اِلىَّ، اِنّى اَخافُ اِنْ عَصَيْتُ رَبّى عَذابَ يَوْمٍ عَظيمٍ))(357) ؛
يعنى : ((بگو مرا نمى رسد كه از پيش خود آن را تغيير دهم ، من تابع وحيى هستم كه به من مى رسد، من از نافرمانى خدايم و از عذاب روز بزرگ ، وحشت دارم )).
((قُلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَما اَدْرى ما يُفْعَلُ بى وَلا بِكُمْ اِنْ اَ تَّبِ-عُ اِلاّ ما يُوحى اِلىَّ وَ ما اَ نَا اِلاّ نَذيرٌ مُبينٌ))(358) ؛
يعنى : ((اى پيغمبر! به امت بگو: من در بين رسولان اولين پيغمبرى نيستم كه تازه در جهان آوازه رسالت بلند كرده ام . ونمى دانم با من و شما چه خواهند كرد، من از وحى آسمانى پيروى مى كنم ، من بيم رسانى آشكار هستم )).
علاوه بر اين ، خداى عالم ، پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - را از شتاب در كارها ولو با حركت دادن زبان ، برحذر داشته است :
((لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ اِنَّ عَلَيْنا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ فَاِذا قَرَاءْناهُ فَاتَّبِ-عْ قُرْآنَهُ ثُمَّ اِنَّ عَلَيْنا بَيانَهُ))(359) ؛
يعنى : ((زبان خود را براى نزول وحى ، نجنبان (شتاب مكن ) فراهم آوردن و گِرد آوردن آن به عهده ماست . و چون آن را خوانديم ، تلاوت آن را پيروى كن ، آنگاه توضيح دادن آن به عهده ماست )).
و فرموده است : ((اِنَّهُ لَقُولُ رَسُولٍ كَريمٍ...))(360) .
دوم اينكه :
مشورتى كه در اين احاديث به عمل آمده ، به حكم عقل در تشريع احكام الهى فاقد ارزش است ؛ زيرا عقل وقوع آن را از پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - خدا محال مى داند. آيا رأ ى مردم در اين احاديث ، گفتگويى نيست كه به خدا نسبت داده اند؟:
((وَ لَوْ تَقَوّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الاْ قاويلِ لاََخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتينَ فَما مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ عَنْهُ حاجِزينَ))(361) ؛
يعنى :((اگر پيغمبر گفتگويى را به ما نسبت مى داد، او را به سختى مى گرفتيم و شاه رگش را مى بريديم ، و هيچيك از شما هم نمى توانستيد مانع شويد)).
آرى ، پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - با اصحاب خويش ، در امور دنيا مشورت مى نمود؛ مانند ملاقات با دشمن و فنون جنگى و غيره تا به آيه شريفه ((وَ شاوِرْهُمْ فِى الاْ مْرِ))(362) عمل كرده باشد. با اينكه در اين موارد هم با استفاده از وحى آسمانى از مشورت با آنان بى نياز بود، مع الوصف با آنان به مشورت مى پرداخت ، ولى در مقام قانونگذارى ، راهى جز پيروى از وحى الهى نبود.
سوم اينكه :
اين احاديث ، متضمن تحير پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - است كه اين از افرادى مانند پيغمبر كه با خدا رابطه دارند، هيچگونه تناسبى ندارد. به طورى كه بقدرى حيران و سرگردان بوده كه ناگزير مى شود براى تعيين تكليف ، با مردم مشورت نمايد، اول ناقوس را ناخوش دارد و بعد دستور دهد كه آن را بسازند! و از آن پس آن را هم رها كند و به خواب عبداللّه بن زيد، ترتيب اثر بدهد!! از اين مهمتر اينكه عدول از ناقوس قبل از آن بود كه وقت استفاده از آن فرا برسد!!!
اين همان بدائى است كه نسبت به خداوند متعال و پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - محال است . پيغمبرى كه فرشتگان بر وى نازل مى شدند، و بر او وحى مى رسيد و قرآن فرود مى آمد و خود، سرور انبيا و خاتم آنها بود! بخصوص كه خواب افراد عادى به هيچوجه و به اجماع امت اسلام ، از لحاظ شرعى اعتبار وحجيت ندارد.
چهارم اينكه :
تعارضى كه ميان اين احاديث هست ايجاب مى كند كه همگى از درجه اعتبار ساقط شوند. كافى است كه به دو حديث ابوعمر و محمدبن عبداللّه بن زيد و تعارضى كه با خواب عمر دارد توجه كنيد تا ميزان تعارض آن به خوبى آشكار گردد.
افزون بر اين ، دو حديثى كه اشاره به آن نموديم مى گويد: خواب را فقط عبداللّه زيد و عمر خطاب ديدند، ولى حديث خواب را كه طبرانى در كتاب ((اوسط)) نقل مى كند مى گويد: ابوبكر هم اين خواب را ديد! علاوه ، اهل تسنن احاديث ديگرى هم دارند كه صريحاً مى گويد: چهارده نفر از مردان صحابه چنين خوابى را ديدند! چنانكه در ((شرح التنبيه )) جبيلى هست .
و همچنين روايت شده است كه خواب آن شب را هفده نفر از انصار و عمر خطاب به تنهايى از مهاجرين ديدند! در روايت هم آمده است كه بلال نيز اذن را در خواب شنيد! و متناقضات ديگرى از اين قبيل كه جاى ذكر آن نيست ! قسمتى از آن را حلبى در سيره خود نقل كرده است كه باعث شگفتى بسيار عجيبى است . او خواسته است ميان آنها را جمع كند ولى عمل خود را به باد داده است !(363)
پنجم اينكه :
بخارى و مسلم اين خواب را به كلى مهمل دانسته و در صحيح خود از آن ذكرى ننموده اند؛ نه از عبداللّه بن زيد و نه از عمر و نه از ديگران . و اين خود مى رساند كه موضوع خواب ، نزد آنها ثابت نبوده است .
بله ، آنها در ((باب بدء الاذان )) از عبداللّه عمر روايت مى كنند كه گفت : مسلمانان هنگام ورود به مدينه يكديگر را براى نماز گزاردن خبر مى كردند، و كسى آن را اعلام نمى كرد. روزى در اين باره سخن به ميان رفت ، يكى گفت : براى اين منظور ناقوسى مانند ناقوس نصاراى درست كنيد. و ديگرى گفت : شيپور يهود بهتر است .
ولى عمر گفت : چرا كسى را نمى فرستيد كه نماز را اعلام كند؟ پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - هم فرمود: اى بلال ! برخيز و موقع نماز را اعلام كن . بلال هم اذان گفت . اين تمام مطالبى است كه در صحيح بخارى و مسلم راجع به آغاز اذان و مشروعيت آن آمده است . و هر دو آن را نقل كرده اند و هر دو نيز از بقيه ذكرى به ميان نياورده اند. و همين مطلب هم براى معارضه با همه احاديث آن رؤ ياها كافى است ؛ زيرا مقتضاى اين حديث اين است كه اذان نخست با رأ ى عمر انجام گرفت نه با خواب او، و اقامه را نيز خواب عبداللّه بن زيد پديد آورد كه از عمر جلو افتاد!
به همين جهت نيز عبداللّه بن زيد در ميان اهل سنت معروف است كه اذان را او در خواب ديد و ((صاحب اذان )) خوانده مى شود!
و نيز حديث بخارى و مسلم صريح است در اين كه : پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - در مجلس مشورتى ، دستور داد تا بلال اذان بگويد. و عمر هم هنگام صدور اين امر حاضر بود، ولى احاديث خواب تمام آنها صراحت دارند در اينكه وقتى پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - دستور داد بلال اذان بگويد كه عبداللّه بن زيد، خواب خود را براى حضرت نقل كرده بود. و اين نيز حداقل يك شب بعد از مشورت بود. و عمر هم حاضر نبود بلكه فقط اذان را در خانه خود شنيد. به دنبال آن با شتاب به حضور پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - رسيد و گفت : به خدايى كه تو را به نبوت مبعوث نموده است ، من هم اين خواب را ديده ام !
شما را به جدتان و به شرافت انصاف و علو حقّ و بزرگوارى خدا قسم ! آيا جمع ميان اين و آن امكان پذير است ؟!
علاوه ، حاكم نيشابورى نيز از احاديث رؤ ياى اذان و اقامه ، سخنى نگفته و هيچ كدام را در مستدرك خود نقل نكرده است ، مانند بخارى و مسلم كه سربسته گذارده اند و حتى يك حديث آن را نقل نكرده اند. تمام اينها مى رساند كه احاديث رؤ ياى اذان و اقامه در نظر بخارى ومسلم ، بكلى از درجه صحت و اعتبار ساقط بوده است ؛ زيرا حاكم نيشابورى بنا داشته است هر حديث صحيحى را كه بخارى و مسلم در صحيح خود نياورده اند با شروط پذيرش حديث در نزد آن دو، در مستدرك صحيحين بياورد. و اين مطلب را نيز كاملاً در مستدرك (364) رعايت كرده است .
چون با اين وصف ، حاكم چيزى از احاديث رؤ يا را در مستدرك نقل نكرده است ، به خوبى مى دانيم كه حاكم نيز احاديث مزبور را نه در صحيح شيخين و نه در كتاب ديگر با شروط معتبر در نزد آنان ، صحيح و مسلّم ندانسته است .
حاكم در اينجا سخنى دارد كه مى رساند وى جزم به بطلان احاديث رؤ يا داشته است . وى مى گويد: ((علت اينكه بخارى و مسلم ، حديث عبداللّه بن زيد را ترك گفته اند اين است كه عبداللّه خود، پيش از اين واقعه از دنيا رفت !!)).
مؤ يد اين مطلب اين است كه آغاز اذان در نظر اهل تسنن ، بعد از واقعه جنگ احد بوده است .
ابو نعيم اصفهانى در كتاب ((حلية الا ولياء)) در شرح حال عمر بن عبدالعزيز به سند صحيح (365) از عبداللّه عميرى روايت مى كند كه گفت : دختر عبداللّه بن زيد بر عمر بن عبدالعزيز وارد شد و گفت : من دختر عبداللّه بن زيد هستم كه جنگ بدر حضور داشت و در جنگ احد كشته شد.
عمر گفت : هر چه مى خواهى بگو، و آنچه مى خواست به وى عطا نمود.
مؤ لّف :
اگر چنانكه مى گويند عبداللّه بن زيد اذان را در رؤ يا ديده بود، دخترش ‍ نيز هنگام معرفى خود آن را به زبان مى راند.
ششم اينكه :
خداوند متعال كسانى را كه ايمان آورده اند تهديد نموده است كه از خدا و پيغمبر جلو نيفتند و صداى خود را بلندتر از صداى پيغمبر ننمايند و مانند افراد ديگر با صداى بلند با حضرت سخن نگويند. و اعلام خطر نموده است كه اگر چنين كردند، اعمال شايسته آنها بكلى از ميان خواهد رفت ؛ چنانچه مى فرمايد:
((يا اَ يُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللّهَ اِنَّ اللّهَ سَميعٌ عَليمٌ# يا اَ يُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا اَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبىّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ اَنْ تَحْبَطَ اَعْمالُكُمْ وَ اَ نْتُم لا تَشْعُرُونَ))(366) ؛
يعنى : ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد! (در هيچ كارى ) بر خدا و رسولِ، تقدّم نجوييد. و از خدا بترسيد كه (نافرمانى نكنيد) كه خدا به گفتار شما شنوا (و به كردارتان ) داناست . اى اهل ايمان ! فوق صوت پيغمبر، صدا بلند نكنيد (با پيامبر با ادب سخن بگوييد) كه اعمال نيك شما (در اثر بى ادبى ) محو و نابود نشود و شما فهم نكنيد)).
علت نزول آيه شريفه فوق اين بود كه هيأ تى از سواران بنى تميم به حضور پيغمبر رسيدند و از حضرتش خواستند تا يكى از آنها را برايشان امير گرداند. چنانچه بخارى (367) در تفسير آيه مى گويد: قبل از همه ابوبكر گفت : يا رسول اللّه ! ابن قعقاع بن معبد را برايشان امير قرار بده ! عمر هم بعد از حرف دوستش ، بى درنگ گفت : يا رسول اللّه ! اقرع بن حابس از بنى مجاشع را بر اينان امير نما!
ابوبكر گفت : منظور تو مخالفت با من است و متعاقب آن ، كار هر دو به نزاع و دشمنى كشيد وصداهايشان بلند گرديد، خداى عالم اين آيات محكم را به خاطر عجله آنها در نظر دادن و جلو افتادن بر پيغمبر و بلند نمودن صدايشان نسبت به صداى پيغمبر، نازل فرمود.
خداوند عموم اهل ايمان را با اين آيات ، مخاطب ساخته است تا همگى بدانند كه وظيفه آنها نسبت به خدا و پيغمبر چيست . اين آيات كه در سوره حجرات است تمام مردان و زنان با ايمان را از نظر دادن در مقابل پيغمبر و هر اقدامى پيش از آن حضرت را، بر حذر داشته است ؛ زيرا معناى ((از خدا و پيغمبر جلو نيفتيد)) اين است كه قبل از امر خداوند و اظهار پيغمبر، شما چيزى نگوييد تا خداوند آنچه را مى خواهد به زبان پيغمبرش جارى كند.
پيشنهاد كنندگان آن روز (ابوبكر و عمر) براى دخالت در امور مسلمانان براى خود حق و ارجى قائل بودند، ولى خداوند مؤ منين را متوجه اشتباه آنها - كه به نظرشان كار خوبى بود - نمود و ايشان را متنبه كرد كه پا را از حد گليم خويش فراتر نگذارند.
و اينكه فرمود: ((صدايتان را بالاتر از صداى پيغمبر قرار ندهيد)) نهى از سخن گفتن آنهاست كه مى خواستند به ديگران بفهمانند كه دخالتى در امور دارند، يا در پيش خدا و پيغمبر، داراى مقامى هستند؛ زيرا هر كس ‍ كه صدايش را بالاتر از صداى ديگرى قرار مى دهد، خود را به طرز خاصى معتبرتر از او مى داند. و براى خود صلاحيت ويژه اى قائل است . واين مطلبى است كه براى هيچكس در حضور پيغمبر خدا - صلّى اللّه عليه وآله - جايز نيست .
هر كس كه در جمله : ((و از خدا بترسيد كه خداوند شنوا و داناست )) امعان نظر كند، و اين موضوع را به ياد آورد كه ((بترسيد از اينكه اعمالتان تباه شود و شما ندانيد)) چنانكه مى بايد، پى به حقيقت مطلب مى برد.
كسى كه مى داند خداوند آنچه را ابوبكر و عمر پيش از خدا و پيغمبر اظهار داشتند - كه مردى از بنى تميم را امير قوم گرداند - تأ ييد نكرد، مى داند كه خدا و پيغمبرش ، نظر مردم را در تشريع احكام دين ، به طريق اولى نخواهند پذيرفت ، ولى اگر قوم ما بدانند!!
هفتم اينكه :
اذان و اقامه از جنس خود فرائض يوميه و نمازهاى پنجگانه است . منشأ آن نيز همان منشأ فرائض است . اين مطلب را كسانى كه با طرز اداى الفاظ و معانى ، آشنايى دارند و از بكار بردن اسلوبهاى بزرگان و هدفهاى ايشان آگاهند، به خوبى مى دانند.
اذان و اقامه از بزرگترين شعائر الهى هستند كه اختصاص به ملت اسلام دارد؛ زيرا اسلام بعد از همه اديان آمده است و شعائر آن بر آنچه پيش از آن بوده است ، برترى دارد. بجاست كه اهل مطالعه و خردمندان ، با من در بند بند اذان و اقامه بينديشند و معانى بزرگ و بلند و اهداف عاليه حق و حقيقت را در آن با صراحت ، مورد تعمّق و دقت قرار دهند:
((اللّه اكبر، اشهد أ ن لااله الاّ اللّه ، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه )) كه خود به بهترين وجه شنونده را به خدا و پيغمبر مى خواند و ذات مقدس آنها را مورد ستايش قرار مى دهد.
((حى على الصلاة ؛ يعنى : بشتابيد به سوى نماز)).
((حى على الفلاح ؛ يعنى : بشتابيد به سوى رستگارى )).
((حى على خير العمل ؛ يعنى : بشتابيد به سوى بهترين عمل )).
گوينده آن هميشه به ياد خدا هست و چيزى را مهمتر از خدا نمى داند.
اين يك دعوت زنده است - كه به قول بعضى از بزرگان - گويى از سراسر جهان آفرينش و عالم حيات ، صداى شنوايى و لبيك به گوش ‍ مى رسد. گويى انسان از لحظه اى كه صداى اذان به گوشش مى رسد، نماز را آغاز مى كند و از همان لحظه ، وارد عالم غيب مى شود.
ندايى كه زمين و آسمان را به هم مى پيوندد و تواضع مخلوق را با عظمت خالق درهم مى آميزد. و حقيقت ابدى را به خاطره هاى بشرى ، در هر نوبت از نمازها مانند خبر جديدى ، باز مى گرداند. در پايان نيز مى گويد: اللّه اكبر، اللّه اكبر، لااله الاّ اللّه ، لااله الاّ اللّه !
اين همان دعوت اذان است كه مسلمانان را به نماز مى خواند. و همان دعوت زنده اى است كه گوياى حقيقت جاويدان است ، نه اينكه اشاره به آن كند. اين همان حقيقت بسيطه است كه در نهايت بساطت و راز شگفت آورى است كه در منتهاى شگفتى است ؛ زيرا اين دعوت ، حقايق را براى هميشه از تكرار بى نياز مى گرداند، حال آنكه حقايق در بين گرفتاريهاى دنياو عوارض فنا، نياز به تكرار دارد.
مسلمان از لحظه اى كه اذان را مى شنود مى داند كه او را به نماز دعوت مى كند؛ زيرا با اذان ، عظمت خدا را به ياد مى آورد و همين ياد خداست كه لب لباب نماز است !
اين اذان است كه دل شب را مى شكافد. گويى يكى از ظواهر زنده طبيعت است كه گوشها و ارواح را آماده لبيك گفتن مى كند. و پرندگان و درختان را به سكوت در برابر خود وامى دارد و آب و هوا را آرام مى كند و دنيا يكسره امنيت و اجابت خود را آشكار مى سازد...(368) .
به طور خلاصه ، آنچه مسلم است ، اذان و اقامه از چيزهايى است كه بشر قدرت آوردن آن را ندارد، ولو همگى دست به هم بدهند. پناه به خدا مى بريم اگر چنين واقعيت بزرگ دينى و آيات بالغه الهى را نسبت به بشر بدهند!!
هشتم اينكه :
تمام احاديث اهل تسنن راجع به آغاز اذان و اقامه ، متناقض با رواياتى است كه از ائمّه اهل بيت - عليهم السّلام - رسيده است . بديهى است كه وقتى مخالف با احاديث اهل بيت باشد؛ خواه رأ ى شخصى يا روايت آنها باشد، در نزد ما ارزشى ندارد.
در باب اذان و اقامه در كتاب ((وسائل الشيعه )) به سند صحيح از امام جعفر صادق - عليه السّلام - روايت شده است كه فرمود: جبرئيل بر پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - نازل شد و اذان را آورد، نخست جبرئيل اذان گفت ، سپس اقامه گفت ، آنگاه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - به على - عليه السّلام - فرمود: بلال را صدا كن . وقتى بلال آمد پيغمبر اذان را به وى تعليم داد و امر فرمود كه به همان گونه اذان بگويد.
اين روايت را ثقة الاسلام كلينى ، شيخ صدوق و شيخ طوسى - كه همگى در نهايت پاكى و تقوى بوده اند - نقل كرده اند. شهيد اول نيز در كتاب ((الذكرى )) روايت نموده است كه امام صادق - عليه السّلام - قومى را كه پنداشته بودند، پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - اذان را از عبداللّه بن زيد انصارى گرفته است ، نكوهش نمود و فرمود: وحى الهى راجع به اذان به پيغمبر شما نازل شده است ، و شما پنداشته ايد پيغمبر آن را از عبداللّه بن زيد گرفته است ؟!
و از ابوالعلاء - به گفته سيره حلبيه - روايت است كه گفت : به محمد بن حنفيه (369) گفتم : ما حديث مى كنيم كه آغاز اذان به وسيله رؤ يايى بود كه مردى از انصار ديد. محمد بن حنفيه سخت برآشفت ، سپس گفت : شما آنچه را كه در دينتان و شريعت اسلام ، اصل بود ترك گفته ايد و پنداشته ايد به واسطه رؤ يايى بوده است كه مردى از انصار ديده ، كه محتمل صدق و كذب است ؟! و اى بسا كه خواب پريشان باشد.
من گفتم : حديث رؤ ياى عبداللّه بن زيد در ميان مردم (اهل سنت !) به حد استفاضه (370) رسيده است .محمدبن حنفيه گفت :به خدا قسم !اين مطلب باطل است ..)).
سفيان بن ليل گويد: بعد از آنكه حسن بن على از كوفه به مدينه آمد، من به خدمتش رسيدم ، در حضور او راجع به اذان گفتگو شد. يكى از ما گفت : آغاز اذان به واسطه رؤ ياى عبداللّه بن زيد بوده است .
حسن بن على به وى فرمود: مقام اذان بزرگتر از اين است ، جبرئيل اذان را دو به دو گفت و به پيغمبر ياد داد و يك بار، يك بار اقامه گفت و آن را به پيغمبر آموخت ...))(371) .
هارون بن سعد از زيد شهيد فرزند امام زين العابدين على بن الحسين - عليهما السّلام - روايت مى كند كه پدرش امام حسين و آن حضرت از پدرش على - عليه السّلام - روايت نموده است كه در شب معراج - كه پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - را سير آسمانى دادند و به آسمانها بردند - اذان را به وى تعليم دادند و نماز بر وى واجب شد(372) .
24 - بدعت عمر در اذان و اقامه !
اين بند در عصر پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - هم جزء اذان و اقامه بود، ولى زمامداران در زمان خليفه دوم ، سعى داشتند به مردم تفهيم كنند كه بهترين عمل ، تنها جهاد در راه خداوند است ، تا نظر عموم را به آن معطوف دارند. وتمام سعى خود را روى آن متمركز كنند. به همين جهت مى ديدند اگر ندا كنند نماز بهترين اعمال است ، با اين منظور منافات دارد.
بلكه از آن واهمه داشتند كه بقاى اين بند در اذان و اقامه ، باعث ركود عموم از جهاد گردد؛ زيرا به نظر ايشان اگر مردم مى دانستند كه نماز با همه مسالمتى كه در آن است ، بهترين عمل است ، براى طلب ثواب فقط اكتفا به آن مى كردند و از خطر جهاد - كه ثوابى كمتر از آن داشت - خوددارى مى نمودند.
و حال آنكه : در آن روز، عمده همت زمامداران صرف انتشار دعوت اسلامى و فتح شرق و غرب عالم مى گرديد. فتح ممالك هم جز به تشويق ارتش به فرو رفتن در مهالك ، تحقق نمى يافت ، به طورى كه لازم بود دلهايشان را از انگيزه جهاد، سيراب كنند، تا باور نمايند كه ((جهاد)) بهترين عملى است كه انتظار دارند روز قيامت به آن برسند.
اين علت باعث شد كه حضرات ، تصميم گرفتند اين بند ((حى على خير العمل )) را از اذان و اقامه حذف كنند و مصلحت انديشى خود را بر پذيرش آنچه در شرع مقدس آمده بود، مقدم بدارند! ازين رو به تصريح قوشچى (373) ، خليفه دوم در منبر گفت : سه چيز در زمان پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بود كه من از آن جلوگيرى مى كنم و حرام مى دانم و هر كسى انجام دهد به كيفر مى رسانم : متعه زنان ، حج تمتع و گفتن ((حى على خير العمل )) در نماز(374) !!! سپس صدور آن را از عمر مسلم مى داند و مى گويد: وى در اين مورد به اجتهاد خود عمل كرد.
عموم مسلمانان كه بعد از عمر آمدند - به استثناء خاندان پيغمبر و پيروان ايشان - از عمر پيروى نموده و ((حى على خير العمل )) را از اذان و اقامه حذف كردند! ((حى على خير العمل )) در طول تاريخ شعار اهل بيت و پيروان آنها بوده و جزء بديهيات مذهب شيعه به شمار آمده است . تا جايى كه وقتى شهيد فخّ - حسين بن على بن حسن بن حسن بن على بن ابيطالب - عليه السّلام - - در زمان هادى خليفه عباسى در مدينه آشكار شد و قيام كرد، دستور داد مؤ ذن در اذان خود ((حى على خير العمل )) بگويد و مؤ ذن هم گفت . چنانكه ابوالفرج اصفهانى در ((مقاتل الطالبيين )) در شرح حال حسين مذكور، و ماجراى شهادت وى گفته است .
هر كس متعرض ماجراى قيام شهيد فخ (375) شده است ، اين را صريحاً نوشته است . حلبى (376) نقل مى كند كه عبداللّه عمر و امام زين العابدين على بن الحسين - عليه السّلام - در اذان بعد از ((حى على الفلاح )) مى گفتند: ((حى على خير العمل )).
مؤ لّف :
گفتن ((حى على خير العمل )) توسط اهل بيت عصمت و پيروان ايشان در اذان و اقامه متواتر است ، به كتب فقه و حديث آنان مراجعه كنيد تا به خوبى از جريان امر مطلع گرديد.
تذكر:
نزد ما شيعه اماميه ، اذان داراى هجده بند است : چهار اللّه اكبر، اشهد ان لااله الاّ اللّه ، اشهد انّ محمّداً رسول اللّه ، حى على الصلاة ، حى على الفلاح ، حى على خير العمل ، اللّه اكبر، لااله الاّ اللّه هر كدام دو بار.
در اقامه نيز هفده بند مى باشد، مانند بندهاى اذان با اين تفاوت كه : ((لااله الاّ اللّه )) در آخر اقامه يك بار است و به جاى آن - بعد از حى على خير العمل دوم - گفته مى شود: ((قد قامت الصلاة ؛ يعنى : نماز برگزار شد!)).
مستحب است بعد از بردن نام پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بر آن حضرت درود بفرستند، همانطور كه مستحب است بعد از نام پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله -، شهادت به ولايت اميرالمؤ منين - عليه السّلام - داده شود. و در اذان و اقامه بگويند: ((اشهد انّ اميرالمؤ منين عليّاً ولى اللّه )).
كسى كه گفتن : ((اشهد انّ اميرالمؤ منين عليّاً ولى اللّه )) را بدعت دانسته ، به خطا رفته ؛ زيرا معمولاً مؤ ذنها در بين هر بندى ، جمله هايى از قبيل : ((الصلاة والسلام عليك يا رسول اللّه ))! يا قبل از اذان مى گويند: ((الحمد للّه لم يتخذ صاحبة ولاولدا)) وغيره . در صورتى كه اينها از شارع مقدس در اذان نرسيده است و قطعاً بدعت و حرام هم نيست ؛ زيرا مؤ ذنها آنها را جزء بندهاى اذان نمى دانند، بلكه به ادله عمومى كه شامل آنها شود آن را ذكر مى كنند، همينطور شهادت به ولايت على - عليه السّلام - نيز بعد از شهادت به رسالت پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - همان حكم را دارد.
علاوه ، سخنان كوتاه آدميان ، اذان و اقامه را باطل نمى كند و گفتن آن در اثناى اذان و اقامه ، حرام نيست . پس اين حرام و بدعت از كجا آمد است . و منظور از اين ، تفرقه انداختن در بين صفوف مسلمين در اين عصر چيست !
25 - طلاق سوم (و آنچه عمر بعد از آن پديد آورد )
طلاق سومى كه زن مطلقه براى طلاق دهنده جز با محلل شرعى ، حلال نمى شود، سومين طلاقى است كه قبل از آن مرد دو بار به زن طلاق داده خود رجوع كرده باشد.
به اين معنا كه يك بار طلاق داده و رجوع نموده بار دوم طلاق داده و رجوع كرده است ، سپس براى سومين بار كه طلاق دهد، ديگر براى او حلال نخواهد شد مگر اينكه شخصى به عنوان ((محلّل )) با زن مطلقه همبستر شود. اين همان ((سه طلاقه )) معروف است كه زن براى شوهر حلال نمى شود مگر اينكه شوهر ديگرى با وى تماس بگيرد. چنانكه در قرآن مجيد آمده است :
((اَلطَّلاقُ مَرَّتانِ فَاِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسْريحٌ بِاِحْسانٍ))(377) ؛
يعنى : در طلاقى كه شوهر مى تواند رجوع كند، دو مرتبه است پس آنگاه كه طلاق داد يا رجوع و نگهدارى زن نمايد به خوشى و سازگارى ، يا رها كند و خير انديشى كند)).
تا آنجا كه مى فرمايد: ((فَاِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّىَتَنْكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ))(378) ؛
يعنى : ((اگر زن خود را طلاق سوم داد ديگر براى او حلال نيست تا شويى ديگر او را بگيرد)).
اينك ببينيم پيشوايان ادبيات عرب درباره الفاظ اين آيات شريفه چه گفته اند: زمخشرى در تفسير كشاف ، مى گويد: ((طلاق )) به معناى ((رها كردن )) است ، مانند ((سلام )) كه به معناى ((تسليم )) است .
((مرتان )) يعنى اين طلاق بايد دو بار و با فاصله باشد، نه بدون فاصله از اينكه فرمود: طلاق بايد دو بار باشد، منظور آوردن تثنيه نبوده است بلكه مى خواسته تكرار آن را بازگو كند؛ مانند ((ثمّ ارجع البصر كرّتين ؛ يعنى : دو بار نگاه كرد، يكى بعد از ديگرى )).
((فَاِمْساكٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تَسريحٌ بِاِحْسانٍ؛ يعنى : به شايستگى زنها را نگاه داريد يا به نيكى رها كنيد)) يعنى : مردان مخير هستند اگر مى خواهند با زنان خود زندگى كنند، پس به خوبى آنها را نگاه دارند و گرنه به نحو شايسته اى ايشان را رها كنند تا سرنوشت خود را از سر گيرند.
برخى از فقهاء گفته اند: منظور از ((مرّتان )) اين است كه طلاق رجعى دو بار است ؛ يكى بعد از ديگرى ؛ زيرا بعد از طلاق سوم ديگر رجوعى نيست ، ولى ((فَاِنْ طَلَّقها))؛ يعنى : اگر براى بار سوم بعد از دو بار طلاق رجعى ، زن را طلاق داد، ديگر بدون محلّل و شوى ديگر، بر وى حلال نخواهد شد...
مؤ لّف :
معناى آيه شريفه كه به اذهان مى رسد همين است كه زمخشرى دانشمند و مفسر بزرگ سنّى تشريح كرده است و تمام مفسران شيعه و سنّى نيز گفته اند. ممكن نيست گفتار خداوند كه مى فرمايد: ((فَاِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ)) شامل گفته كسى شود كه به همسرش مى گويد: ((اَنْتِ طالِقٌ ثلاثاً)). مگر اينكه پيش از آن ، دو بار با فاصله زنش را طلاق داده و بعد از هر كدام هم رجوع كرده باشد. چنانكه پوشيده نيست .
ولى عمر بن خطاب در ايام خلافتش ديد كه مردان پى در پى زنان خود را به لفظ واحد طلاق مى گويند، او هم خواست آنها را به عملشان مجازات كند تا مبتلا شوند به آنچه خود كرده اند. و از اين راه تنبيه و ادب شوند! روايات اهل تسنن در نسبت دادن اين بدعت به عمر صريح هستند.
از جمله طاووس يمانى مى گويد: ابوالصهبا به ابن عباس گفت : مگر طلاق سوم در عصر پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - و ابوبكر يكسان نبود؟
ابن عباس گفت : آرى ، چنين بود، ولى در زمان عمر، مردان همسرانشان را پى در پى (بدون فاصله ) طلاق مى دادند. عمر نيز اجازه داد كه آنها بدينگونه طلاق دهند(379) !
و نيز از ابن عباس به طرق متعدد - كه همگى صحيح است - روايت شده كه گفت : طلاق سوم در عصر پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - و ابوبكر و دو سال اول زمان خلافت عمر، يكسان بود، ولى عمر گفت : مردم درباره امرى كه شوق زيادى به آن دارند، عجله مى كنند، خوب است ما هم آن را امضا كنيم و براى ايشان جايز بدانيم ! و بدينگونه (سه ) طلاق با يك لفظ (و بدون فاصله ) را براى آنها تجويز كرد(380) !
حاكم نيشابورى اين حديث را در مستدرك نقل كرده و گفته : به شرط شيخين صحيح است .
ذهبى نيز در تلخيص مستدرك ، با اعتراف به صحت آن ، با شرط شيخين آورده است (381) .
احمد حنبل نيز در مسند خود آن را آورده است (382) . سايرين هم در منابع معتبر خود نقل كرده اند(383) .
سيد رشيد رضا نيز در صفحه 210، جلد چهارم مجله ((المنار)) آن را از ابو داوود، نسائى ، حاكم و بيقهى نقل كرده . و سپس مى گويد: پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - بر خلاف آن قضاوت كرد؛ زيرا ابن عباس ‍ ((ركانه )) همسر خود را در يك مجلس سه طلاقه كرد و بعد سخت غمگين شد. سپس موضوع را از پيغمبر اكرم - صلّى اللّه عليه وآله - پرسيد. حضرت فرمود: چگونه او را طلاق دادى ؟ گفت : سه طلاقه كردم ، فرمود: در يك مجلس ؟ گفت : آرى . فرمود: ((اين يك طلاق است ، اگر مى خواهى رجوع كن ))(384) .
نسائى از مخرمة بن بكير از پدرش از محمود لبيد روايت كرده است كه به پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - خبر دادند مردى زنش را يكجا سه طلاقه كرده است ، حضرت برخاست و در حالى كه غضبناك بود فرمود: با بودن من با كتاب خدا بازى مى شود! در اين وقت مردى برخاست و گفت : يا رسول اللّه ! او را به قتل نرسانيم (385) .
وساير روايات معتبر و صريحى كه در اين خصوص رسيده است . به همين جهت مى بينيد علماى اسلام آن را به طور ارسال مسلم نقل مى كنند. از جمله استاد بزرگ ((خالد محمد خالد مصرى )) معاصر، در كتاب : ((الديمقراطيه )) (يعنى دمكراسى ) مى نويسد: عمر خطاب هر جا مصلحت مى ديد، نصوص مقدس دينى قرآن و سنت نبوى را ترك مى گفت !
مثلاً با اينكه قرآن سهمى از زكات را براى تأ ليف دلهاى افراد ضعيف الايمان (المؤ لفة قلوبهم ) قرار داده است و پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - و ابوبكر آن را مى پرداختند، ولى عمر گفت : ما از طرف اسلام چيزى به كسى نمى دهيم !!
و با اينكه پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - و ابوبكر، فروختن كنيزان صاحب فرزند را مجاز مى دانند، ولى عمر آن را حرام مى كند! و با اينكه سه طلاق در يك مجلس - به حكم سنّت پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - - يك طلاق به حساب مى آيد، عمر سنت را ترك مى گويد و اجماع را از ميان مى برد(386) .
استاد ((دكتر معروف دواليبى )) در كتاب ((اصول الفقه ))(387) آنجا كه از سه طلاق عمر با يك لفظ سخن مى گويد مى نويسد: از جمله چيزهايى كه عمر - رضى اللّه عنه ! - به عنوان تغييرپذير بودن احكام به واسطه تغيير زمان ، پديد آورد! جارى ساختن طلاق با لفظ واحد است . با اينكه در زمان پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - و ابوبكر و مدتى از زمان خود عمر، اگر زنى را به يك لفظ سه طلاقه مى كردند،يك طلاق حساب مى شد - چنانكه در خبر صحيح از ابن عباس رسيده است - عمر نيز گفت :مردم درباره چيزى كه سخت دوست مى دارند، شتاب مى كنند، من هم آن را براى آنان امضا مى كنم ، سپس آن را تثبيت كرد!!
سپس مى گويد: ابن قيم گفته است : ولى اميرالمؤ منين عمر(رض ) ديد كه مردم امر طلاق را كوچك مى شمارند و زياد اتفاق مى افتاد كه با لفظ واحد، زنان خود را سه طلاقه مى كردند، عمر هم ديد بايد آنها را به آنچه خود كرده اند، كيفر دهد، لذا آن را تثبيت نمود، تا وقتى آن را ملاحظه كردند، از طلاق دادن خوددارى كنند. عمر ديد اين كار در آن عصر به صلاح آنهاست . ولى آنچه در زمان پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - و ابوبكر و اوايل خلافت خودش بود، براى آن ايام مناسب تر بود؛ چون در آن اوقات ، آنقدر طلاق نمى دادند!! و مردم از خداوند خوف داشتند.
تا آنجا كه مى گويد: اين از آن مواردى است كه با تغيير زمان ، فتوا نيز عوض مى شود(388) . صحابه نيز كه متوجه حسن سياست عمر و تأ ديب رعيت توسط وى شدند، آن را پذيرفتند(389) و به رأ ى كسانى كه از آنها استفتا مى كردند، تصريح نمودند(390) .
سپس دواليبى مى گويد: ابن قيم ملاحظه زمان خود را نموده و بازگشت به همان حكمى نموده كه در عصر پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بوده است ؛ زيرا زمان او تغيير كرده بود! و سه طلاقه كردن با لفظ واحد، فتح بابى گرديد براى حلال شمردن چيزى كه در عهد صحابه ممنوع و مسدود بود. و گفته است : اگر عقوبت ، بيش از عملى باشد كه شخص معاقب مرتكب شده است ، ترك آن ، نزد خدا و پيغمبر، بهتر است (391) .
و مى گويد : ابن تيميه گفته است : اگر عمر(رض ) مى ديد كه مسلمانان متوجه شده اند طلاقهايى كه مى دهند كار بيهوده اى است ، نظرش به همان وضع سه طلاقه زمان پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - برمى گشت و مى افزايد: آنچه ابن قيم و ابن تيميه به نظرشان رسيده است ، همان است كه امروز محاكم شرعى مصر انجام مى دهند. و بازگشت به همان وضعى نموده اند كه در عصر پيغمبر - صلّى اللّه عليه وآله - بوده است ، تا بر وفق : ((قاعده تغيير احكام به تغيير زمان )) عمل شده باشد(392) !!

next page

fehrest page

back page