يكي از مراحلي كه قرآن يأس كفار را اعلام مي كند روز غدير است. زيرا هنگامي كه مشركان مشاهده كردند مردي كه از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پيامبر در ميان مسلمانان بي نظير بود به عنوان جانشيني آن حضرت انتخاب شد و از مردم براي او بيعت گرفت، يأس و نااميدي نسبت به آينده اسلام آنها را فرا گرفت و دريافتند كه اين دين و آئين ريشه دار و پايدار است.

با توجه به اين كه دين خدا كامل است و در روز غدير به كامل بودن خبر داده است لازم است بدانيم كه كمال دين تنها به بيان احكام الهي نيست بلكه اين دين به مبيّن و شارح معصوم و مجري معصوم دارد كه هم دين را به طور صحيح بيان كند و هم از تحريف و ايجاد بدعت در دين جلوگيري نمايد و هم آن را به طور صحيح و كامل اجراء نمايد و اين، تحقق پيدا نمي كند جز اين كه پيامبر مسئول اين وظيفه مهم را مشخص نمايد و از اين رو در روايات، كمال دين را به ولايت اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي داند و اين امر در روز عيد غدير خم تحقق پيدا كرده است.

غدير يكي از روزهاي بسيار مهم در تاريخ زندگي پيامبر اسلام، بلكه مهمترين حادثه در تاريخ اسلام است. زيرا روزي است كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) اميرالمؤمنين علي(عليه السلام) را رسماً براي جانشيني خود تعيين كرد؛ كفّار در ميان امواج يأس فرو رفتند، زيرا آنها انتظار داشتند كه آئين اسلام قائم به شخص باشد و با از ميان رفتن پيامبر اوضاع به حال سابق برگردد و اسلام به تدريج برچيده شود، چنانكه در جنگ احد وقتي كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) مجروح شد و عدّه اي شايعه كردند كه آن حضرت كشته شد. شيوع اين خبر باعث ايجاد اميد و اثر مثبت در كفار و مشركان و تزلزل در ميان مسلمانان گرديد به گونه اي كه عدّه اي به سرعت از ميدان جنگ خارج شدند، آيه اي نازل شد كه آن آيه حكايت از اين حقيقت دارد كه دين اسلام قائم به شخص نيست بلكه آئيني است كه تا ابد جاودان خواهد ماند. از اين رو فرمود: «و ما محمّد الّا رسول قد خلت من قبله الرسل افان مات او قتل انقلبتم علي اعقابكم و من ينقلب علي عقبيه فلن يضرّالله شيئاً و سيجزي الله الشاكرين؛(1) محمّد(صلي الله عليه و آله) تنها فرستاده خداست.

پيش از او هم فرستادگاني بودند كه از دنيا رفتند اگر او بميرد يا كشته شود بايد شما سير قهقرايي كنيد و به آئين بت پرستي برگرديد؟ آنها كه به عقب برگردند و به دوران كفر و بت پرستي باز گردند تنها به خود زيان مي رسانند نه به خدا زيرا با اين عمل تنها سعادت خود را از بين برده و گرفتار شقاوت مي شوند و خدا كوشش شاكران را پاداش مي دهد.»

در واقع خدا با نزول اين آيه به همه جهانيان از جمله به مسلمانان توجه مي دهد كه اسلام قائم به فرد و شخص نيست از اين رو همگان بايد بدانند اسلام ماندني است.

يكي از مراحلي كه قرآن يأس كفار را اعلام مي كند روز غدير است. زيرا هنگامي كه مشركان مشاهده كردند مردي كه از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پيامبر در ميان مسلمانان بي نظير بود به عنوان جانشيني آن حضرت انتخاب شد و از مردم براي او بيعت گرفت، يأس و نااميدي نسبت به آينده اسلام آنها را فرا گرفت و دريافتند كه اين دين و آئين ريشه دار و پايدار است. از اين رو قرآن فرمود: «اليوم يئس الذين كفروا من دينكم فلا تخشوهم واخشون... .(2)»

امروز كفار از دين شما نااميد شدند، اول بايد ديد طمع كافر چه بود و حد و مرز آن چه اندازه بوده است تا معلوم شود كه امروز چه حادثه اي اتفاق افتاد كه توانست مخالفان اسلام را با تمام گستردگي آن و دشمني آنان با كمال شدتش مأيوس و نااميد كند وقتي اسلام ظهور كرد، كافران اعم از مشركان و يهوديان و مسيحيان به مبارزه با آن برخاستند زيرا آيين و دين خود را بر حق مي دانستند و روي تعصب و رسوبات جاهلي شرك را صحيح مي دانستند و سرانشان براي منافع ماديشان در حفظ آن مي كوشيدند و به يكديگر مي گفتند برويد بت ها را حفظ كنيد، براي آنها در مقابل مشكلات صبر كنيد كه بت پرستي و حفظ بت ها امري است كه روي آن تصميم گرفته شده است همان طوري كه خداوند درباره امور مهم مي فرمايد: انّ ذلك من عزم الامور؛(3) يعني كاري است كه بايد درباره آن تصميم گرفت.

يهوديان و مسيحيان هم دين خود را الهي و بر حق مي دانستند و مي گفتند: «لن يدخل الجنة الامن كان هوداً او نصاراً .»(4)

از اين رو گاهي رسول خدا را ديوانه و گاهي ساحر و گاهي كاهن و گاهي شاعر مي خواندند در واقع آنها بر دو كار تصميم گرفته بودند.

1- آيين خود را حفظ كنند از اين رو مي گفتند برويد و دين خود را حفظ كنيد.

2- از طرفي تلاش مي كردند تا اسلام را به هر وضعي است نابود كنند: «يريدون ان يطفئوا نور الله بافواههم(5)؛ تلاششان اين بود كه نور خدا را خاموش كنند و براي خاموش كردن نور الهي هم مشركين نقش داشتند و هم كافران اما خداوند نورش را تمام مي كند، آنها مي خواستند دين شما را از شما بگيرند. با اين كه كافران و مشركان مي خواستند با به سازش كشاندن پيامبر و برافروختن شعله جنگ و خاموش كردن نور الهي، دين را از بين ببرند اما در روز عيد غدير حادثه مهمي رخ داد كه كافران مأيوس شدند و آن نصب علي(عليه السلام) به عنوان ولي و جانشين پيامبر(صلي الله عليه و آله) بود زيرا آنه ا علي(عليه السلام) را شناخته بودند كه او كيست و چه مي كند و چه مي گويد، از اين رو با روي كار آمدن علي(عليه السلام) آن طمع خام به يأس مبدّل شد.

منشأ يأس كفّار آن است كه با نصب علي(عليه السلام) دين داراي ولي و قيّم شد. دين از اين كه به شخص قائم باشد خارج و به معصوم متكي شد، در عصر پيامبر حفظ دين بر عهده پيامبر(صلي الله عليه و آله) است و بعد از ارتحال آن حضرت بر عهده اهل بيت (عليه السلام) خواهد بود.

بعد از بيان اين مطلب خداوند به مسلمانان فرمود: از كفار نترسيد و از من بترسيد يعني خطري از ناحيه كفّار شما را تهديد نمي كند و اگر خطري است از ناحيه خودتان هست. زيرا خداي سبحان وضع هيچ قومي را دگرگون نمي كند جز آن كه خودشان در خويشتن خويش دگرگوني ايجاد كنند «انّ الله لا يغيّر ما بقوم حتي يغيّروا ما بانفسهم.»(6) اگر اين تحول در ملتي ايجاد شده و خدا ترس شدند همگان از آنها مي ترسند و آن هم عالم شدن است «انّما يخشي الله من عباده العلماء.»(7)

در تفسير علي ابن ابراهيم آمده است كه يأس كفار براي آن است كه ولايت اميرالمؤمنين علي ابن ابيطالب (عليه السلام) نازل شده است.(8)

اجراي عدالت توسط رهبر سبب يأس دشمن

حضرت علي(عليه السلام) در نهج البلاغه فرمود: اگر رهبر سياسي نصب شد كه رابطه او با مردم بر اساس قسط و عدل باشد. هم مردم حقشان را اداء كنند و هم والي قسط و عدل را رعايت كند چنين نظامي ماندني است و دشمناني كه طمع در نابودي و براندازي آن نظام را داشته باشند نااميد و مأيوس خواهند شد. (9)

در بيان حقوق الهي بزرگترين حق، حق رهبر بر مردم و حق مردم بر رهبر است، حق واجبي كه خداي سبحان بر دو گروه لازم شمرده و آن را عامل پايداري پيوند ملت و رهبر و عزت دين قرار داد.

پس رعيت اصلاح نمي شود جز آن كه زمامداران اصلاح گردند و زمامداران اصلاح نمي شوند جز آن كه رعيت و مردم درست كار باشند.

آنگاه كه مردم حق رهبري را ادا كنند و زمامدار، حق مردم را بپردازد، حق در آن جامعه عزّت مي يابد و راه هاي دين پديدار و نشانه هاي عدالت برقرار و سنت پيامبر(صلي الله عليه و آله) پايدار گردد پس روزگار اصلاح شود و مردم در تداوم حكومت اميدوار و دشمن در آرزويش مأيوس مي شود.»

اليوم اكملت لكم دينكم

در روز غدير با نصب علي ابن ابيطالب (عليه السلام) دين كامل شد زيرا رهبري پيدا كرد كه هم دين شناس است و هم عادل و معصوم است و هم دين را در همه ابعاد زندگي فردي و اجتماعي اجرا مي كند. امام باقر(عليه السلام) فرمودند:

دين داراي پنج پايه است: 1- نماز 2- زكات 3- حج 4- روزه 5- ولايت. از حضرت سئوال شد كدام يك از اين پنج پايه ارزشمندتر است؟ فرمود: ولايت با فضيلت ترين و با ارزش ترين آنهاست و براي اين كه كسي خيال نكند كه ولايتي كه افضل بناهاي اسلام است به معناي محبت و اعتقاد به حقانيت اهل بيت و يا ولايت تكويني است فرمود: ولايت كليد و مفتاح همه آنها و والي دليل بر آنهاست.(10)
امامت و ولايت از اركاني است كه با تحقق آن، هم كفار مأيوس مي شوند و هم دين كامل مي گردد و هم نعمت خدا به پايان مي رسد و هم دين اسلام به عنوان دين پسنديده مرضيّ خدا قرار مي گيرد. بنابراين پذيرش امامت و ولايت به عنوان امري اعتقادي از اهميت فوق العاده اي برخوردار است كه همگان بايد آن را بپذيرند و به آن ايمان پيدا كنند.

يعني ولايت به معناي حكومت و زعامت سياسي است و آن كه زعامت سياسي جامعه را بر عهده دارد والي مسلمين است. او چون دين شناس و دين باور و متين و مفسّر دين و مجري حدود آن و مدافع حريم است؛ كليد دين است. و اگر دين داراي وليّ و قيّمي با اوصاف گذشته باشد مقوّم دين و موجب كمال دين است، ناگفته نماند كه دين اسلام در زمان پيامبر(صلي الله عليه و آله) نيز كامل بود زيرا در آن زمان قيّم و شارح و مبيّن دين و عامل و مجري حدود و مدافع آن شخص آن حضرت بوده است و بعد از ارتحال آن حضرت اين شئون برعهده خليفه آن حضرت است و اين خليفه بايد با مستخلف عنه سنخيّت و هماهنگي داشته باشد و لذا جانشين رسول خدا از مقام عصمت برخوردار بود تا بتواند با برخورداري از اين ويژگي به تفسير معصومانه وحي و اجراي آن بپردازد.

مراد از كمال دين

واژه كمال در لغت مقابل نقص به كار مي رود و هنگامي چيزي بدان متصف شود كه هدف مورد نظر را بر آورده نمايد بنابراين تعيين دقيق حد و مرز معناي آن وابسته به هدفي است كه از متعلق آن مد نظر است.

هنگامي كه اين واژه براي دين به كار مي رود اول بايد هدف آورنده آن را شناخت. قدر جامع و مشترك همه اديان الهي كه همان دين پذيرفته شده در نزد خداي سبحان است، اسلام است؛ ان الدين عندالله الاسلام(11)؛ و اگر كسي غير از آن ديني را انتخاب كند پذيرفته نخواهد شد و من يتبغ غير الاسلام ديناً فلن يقبل منه.(12)

و معناي دين در واقع تسليم و انقياد و فرمانبرداري در برابر خداي سبحان و فرمان هاي اوست و به عبارت ديگر دين در لغت به معناي خضوع و انقياد در برابر برنامه و مقررات معيّن مي آيد و در قرآن به معناي مجموعه معارف و احكام و مقرراتي اطلاق شده كه از جانب خداي سبحان نازل گشته تا برنامه زندگي بندگان باشد و مردم نيز بايد در برابر آن مقررات و معارف تسليم و منقاد باشند و دين در قرآن به كمال وصف شده است و حضرت اميرالمؤمنين(عليه السلام) نيز آن را به كمال وصف كرده است. از جمله در خطبه 86 فرمود: خداي سبحان كتاب و قرآن را بر شما نازل كرد كه بيانگر همه چيز است و تمام اموري كه به هدايت و سعادت و نجات انسان ها مربوط است در آن بيان شده است و پيامبر را آن مقدار در ميان شما عمر داده كه براي شما و او ديني را كه مورد رضاي اوست و در كتاب آسماني اش نازل كرده كامل نمايد و بر زبان پيامبرش اعمالي را كه بر شما لازم بود رسانده است.(13)
منشأ يأس كفّار آن است كه با نصب علي(عليه السلام) دين داراي ولي و قيّم شد. دين از اين كه به شخص قائم باشد خارج و به معصوم متكي شد، در عصر پيامبر حفظ دين بر عهده پيامبر(صلي الله عليه و آله) است و بعد از ارتحال آن حضرت بر عهده اهل بيت (عليه السلام) خواهد بود.

در خطبه 18 نيز در جواب كساني كه آراي متفاوت ارائه مي نمايند فرمود: ام انزل الله ديناً تاما فقصّرالرسول عن تبليغه و ادائه و الله سبحانه يقول: ما فرطنا في الكتاب من شي ء و فيه تبيان لكلّ شي ء؛ آيا خدا دين كاملي نازل كرده است ولي پيامبر در تبليغ و اداء آن كوتاهي نموده است حال آ نكه خداي متعال مي فرمايد: ما چيزي در قرآن فروگذار نكرديم و در قرآن بيان همه چيز آمده است.

بديهي است هيچ مسلماني اين احتمال را درباره پيامبر نمي دهد كه او در تبليغ و اداء رسالت خود كوتاهي كرده باشد چرا كه در تبليغ و اداي وحي معصوم است بنابراين در تبليغ رسالت و وحي الهي كوتاهي نكرده است.

با توجه به اين كه دين خدا كامل است و در روز غدير به كامل بودن خبر داده است لازم است بدانيم كه كمال دين تنها به بيان احكام الهي نيست بلكه اين دين به مبيّن و شارح معصوم و مجري معصوم دارد كه هم دين را به طور صحيح بيان كند و هم از تحريف و ايجاد بدعت در دين جلوگيري نمايد و هم آن را به طور صحيح و كامل اجراء نمايد و اين، تحقق پيدا نمي كند جز اين كه پيامبر مسئول اين وظيفه مهم را مشخص نمايد و از اين رو در روايات، كمال دين را به ولايت اميرالمؤمنين (عليه السلام) مي داند و اين امر در روز عيد غدير خم تحقق پيدا كرده است.

پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) فرمود: «يوم غدير خم افضل اعياد امتي و هو اليوم الذي امرني الله تعالي ذكره فيه بنصب اخي علي ابن ابيطالب (عليه السلام) علماً لامتي يهتدون به من بعدي و هو اليوم الذي اكمل الله فيه الدين و اتمّ علي امتّي النعمة و رضي بهم الاسلام ديناً؛(14) روز غدير خم از با فضيلت ترين عيدهاي امت من است و آن روزي است كه خداي سبحان به من امر كرد تا برادرم علي را به عنوان نشانه امتم منصوب كنم تا آنها بعد از من به وسيله وي هدايت شوند و اين روز همان است كه دين در آن كامل شده و نعمت بر امتم تمام گرديد. و اسلام به عنوان دين براي آنها پسنديده شده است.»

در حديث ديگري امام رضا(عليه السلام) فرمود: «و امرالامامة من تمام الدين(15)؛ تمام و كمال دين به امر امامت است.» سرّ آن همان است كه گفته شد، امام هم اين را تبيين مي كند و هم از تحريف آن جلوگيري مي نمايد و هم نمي گذارد در دين بدعت ايجاد شود و هم دين را درست اجرا مي كند.

و اتممت عليكم نعمتي

خدا در روز عيد غدير نعمت خود را بر امت مسلمان به اتمام رساند و آئين اسلام به تكامل نهايي خود رسيد. زيرا بدون تعيين جانشيني براي پيامبر و بدون روشن شدن وضع آينده مسلمانان اين آئين به تكامل نهايي نمي رسد.

بر اساس اين آيه دين نعمتي است كه روابط انسان را با خلق و خالق و نظام هستي تنظيم مي كند و زمينه عبادت و عبوديت را براي او فراهم مي سازد و با انتخاب جانشين براي پيامبر اين نعمت ويژه و مطلق الهي به مرحله پاياني خود مي رسد و با نصب علي(عليه السلام) به عنوان جانشين، اسلام نيز به كمال لازم خود رسيده است.

و رضيت لكم الاسلام دينا

اسلام را به عنوان دين نهايي براي شما پذيرفتم يعني روز غدير روزي بود كه اسلام با تكميل برنامه هايش به عنوان آيين نهايي از طرف خداوند پذيرفته شده است و با توجه به اين كه در اين روز علي(عليه السلام) به عنوان جانشين پيامبر منصوب شد روشن مي شود كه نعمت الهي بدون جهت يافتن با رهبري الهي تمام و مرضيّ خدا نيست.

خداي سبحان در سوره نور كه پيش از سوره مائده بر پيامبر نازل شده است فرمود: «وعدالله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنّهم في الارض كمااستخلف الذين من قبلهم و ليمكنّن لهم دينهم الذي ارتضي لهم وليبدّلنّهم من بعد خوفهم امناً(16)؛ خدا به آنهايي كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند وعده داده است كه آنها را خليفه خدا در روي زمين قرار دهد، همان طور كه پيشينيان آنان را چنين كرد و نيز وعده داد آئيني را كه براي آن پسنديده است مستقر و مستحكم گرداند و بعد از ترس به آنه ا آرامش بخشد.»

بر اساس اين آيه خداي متعال به مؤمنان و كساني كه عمل صالح انجام دهند وعده داده است كه آئيني را كه پسنديده است در روي زمين مستقر مي سازد و زماني اسلام در زمين مستقر و ريشه دار شد كه با ولايت توأم شده است.

اگر در اين آيه به مؤمنان وعده داده است كه سه ويژگي به افراد با ايمان اعطاء مي كند و آن خلافت در روي زمين و امنيت و آرامش براي پرستش پروردگار و استقرار ديني كه مورد رضاي خدا مي باشد با وعده ها در روز عيد غدير با نصب علي (عليه السلام) و با نزول آيه اكمال دين جامه عمل پوشيده است زيرا در اين روز نمونه كامل فرد با ايمان و عمل صالح يعني علي ابن ابيطالب (عليه السلام) به جانشيني پيامبر مبعوث شده است.

نتيجه گيري

با توجه به مجموع مطالبي كه در رابطه با آيه اكمال دين مطرح شده روشن مي شود كه امامت و ولايت از اركاني است كه با تحقق آن، هم كفار مأيوس مي شوند و هم دين كامل مي گردد و هم نعمت خدا به پايان مي رسد و هم دين اسلام به عنوان دين پسنديده مرضيّ خدا قرار مي گيرد. بنابراين پذيرش امامت و ولايت به عنوان امري اعتقادي از اهميت فوق العاده اي برخوردار است كه همگان بايد آن را بپذيرند و به آن ايمان پيدا كنند.

پي نوشت ها:

1. سوره آل عمران، آيه 144.

2. سوره مائده، آيه 3.

3. سوره لقمان، آيه 17.

4. سوره بقره، آيه 111.

5. سوره توبه، آيه 32.

6. سوره رعد، آيه 11.

7. سوره فاطر، آيه 28.

8. تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 587.

9. نهج البلاغه، خطبه 216.

10. اصول كافي، ج 2، ص 18.

11. سوره آل عمران، آيه 19.

12. همان، آيه 85.

13. نهج البلاغه، خطبه 86.

14. تفسير نور الثقلين، ج 1، ص 589.

15. همان.

16. سوره نور، آيه 55.