درس خارج فقه آیت الله حسینی قزوینی (دام عزه) – سال بیستم

 (جلسه چهل و دوم  – 05 10 1402)

موضوع:  مشیّت و اراده در قرآن 

اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِه‏ مُحَمَّد وَ عَجِّلْ فَرَجَهُم‏ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيم‏، بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ وَبِهِ نَسْتَعين وَهُوَ خَيرُ نَاصِرٍ وَ مُعِينْ الْحَمْدُلِلَّه ‏وَ الصَّلَاةِ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ وَعلَیٰ آلِهِ آل الله لَا سِيَّمَا علَیٰ مَوْلانَا بَقِيَّةَ اللَّه‏ وَ الّلعنُ الدّائمُ‏ علَیٰ أَعْدائِهِمْ أعداءَ الله إلىٰ يَوم لِقَاءَ اللّه‏ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي هَدانا لِهذا وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْ لا أَنْ هَدانَا اللَّه. وَ أُفَوِّضُ أَمْري إِلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بَصيرٌ بِالْعِباد حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَكيل‏ نِعْمَ الْمَوْلى‏ وَ نِعْمَ النَّصير

سلام عليكم در خدمت دوستان هستیم

پرسش:

روایتی در خصوص امامت در کتاب کافی، جلد 1، صفحه 199 هست. ترجمه اش را می خوانم تا آن قسمتی که مورد نظر و سوال است. امام رضا (علیه السلام) فرمودند: "همانا امامت، قدرش والاتر، و شأنش بزرگ تر، و منزلتش عالى تر، و مکانش رفیع تر، و عمقش ژرف تر از آن است که مردم با عقل خود به آن برسند، یا با آراى خود آن را دریابند، و یا به انتخاب خویش امامى را منصوب کنند» از این جا به بعد مد نظر است امام فرمودند که امامت مقامی است که خدای عز وجل.

«إِنَّ الْإِمَامَةَ خَصَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلَ (علیه السلام) بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَ الْخُلَّةِ مَرْتَبَةً ثَالِثَة»

الكافي (ط - الإسلامية)؛ نویسنده: كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الكتب الإسلامية ج‏1، ص199‏‏

این جا سوال است حضرت فرمودند خداوند عز وجل بعد از مرتبه نبوت و خُلَّت مرتبه سوم به ابراهیم خلیل، امامت را اختصاص داد. چون قبلاً ما این طوری یاد گرفته بودیم (خودم را عرض می کنم) یک نبی و یک رسول داریم هر رسولی، نبی است ولی هر نبی ای رسول نیست و این جا با این فرمایش امام رضا بعد از مقام نبوت، مقام خُلَّت یا خلیل اللهی است بعد مقام امامت. این نبوت و امامتی که حضرت ابراهیم به این مقام رسید این خُلَّت آیا فقط اختصاصی حضرت ابراهیم است یا نه یک جایگاهی است که باید طی بشود تا به مقام امامت رسیده بشود؟

پاسخ:

ظاهراً قضیه اختصاص به حضرت ابراهیم دارد

(وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا)

و خدا ابراهيم را به دوستی خود، انتخاب کرد.

سوره نساء (4): آیه 125

امتحان های سخت و دشواری که از حضرت ابراهیم گرفته شد مرتبه خلیلیت و بعد یک سری امتحانات طاقت فرسا به مرتبه امامت رسید. حضرت ابراهیم رسول است قطعاً نبی هم است.

ولی این که به مرتبه خلّت رسید به خاطر بعضی از اعمال و کارهایی که انجام داد حتی در روایت داریم ظاهراً‌ بعد از خلّت بود که ملائکه اعتراض کردند خدایا او چه جایگاهی دارد که او را به عنوان خلیل الرحمن انتخاب کردی؟

 خدا فرمود: بروید امتحان کنید جبرئیل و میکائیل نازل شدند. حضرت ابراهیم در حال چراندن گوسفند بود می گویند گوسفندان خیلی زیادی بود پنج هزار- ده هزار یا بیشتر بوده است یکی شان یک طرف صدا زد:

«سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوح‏»

در یک دنیای خفقانی که همه بت پرست بودند یک دفعه حضرت ابراهیم صدای دوست شنید. گفت صاحب صدا اگر این جمله ات را تکرار کنی نصف این گوسفندان را به تو می دهم.

 میکائیل از آن طرف صدا زد «سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَ الرُّوح‏» گفت صاحب صدا نصف گوسفندان نیز برای تو و خودم نیز غلام تو هستم. در بعضی از جاها دارد سه مرتبه بوده اول گفت نصف گوسفندان، مرتبه دوم گفت نصف دیگر، مرتبه سوم گفت خودم هم حاضر هستم غلام تو بشوم، دوباره تکرار کن.

جبرئیل و میکائیل پیش خدای عالم گفتند خدایا حق است که حضرت ابراهیم را به عنوان خلیل انتخاب کنی. روی این عشق و علاقه ای که به تو دارد.

خلاصه انبیاء درجاتی دارند این طوری نیست همه انبیاء در یک سطح باشند. انبیاء اولو العزم و ائمه (علیهم السلام) نیز درجاتی دارند.

مرحوم علامه طباطبایی درکتاب «درمحضر علامه طباطبایی» بخش امامت توضیحات خوبی داده است. آیا همه ائمه علیهم السلام در یک سطح هستند؟ چون می گوید در آن مقام نوری همه شان در یک سطح هستند.

«اولنا محمّد و اوسطنا محمّد و آخرنا محمّد و كلنا محمد (صلی الله علیه وآله وسلم)»

تفسير القمي؛ قمى، على بن ابراهيم، محقق/ مصحح: موسوى جزائرى، طيّب‏، ناشر: دار الكتاب، ج1، ص18

اما از مقام نوری که پایین می آیند هر کدام به تبع کارهایی که انجام دادند خدای عالم یک مقام ویژه ای به آن ها داد مانند سید الشهداء.

وقتی امام هادی (سلام الله علیه) به یکی از اصحابش ابو هاشم فرمود یک نفر اجیر کن به حرم امام حسین علیه السلام برود ما را دعا کند. ایشان به شخصی پولی داد گفت برو امام هادی علیه السلام را دعا کن.

آن شخص گفت امام هادی علیه السلام خودش حجة الله است من بروم و در حرم امام حسین علیه السلام ، برای حجت خدا دعا کنم؟ ابو هاشم می گوید گفتم راست می گویی هر دو نفر خدمت امام هادی علیه السلام برگشتند؛ گفتند یابن رسول الله شما حجت خدا، واسطه فیض هستی ما برویم برای شما دعا کنیم؟

فرمود: خدای عالم به خاطر شهادت چند عنایت به حضرت امام حسین علیه السلام کرده است که به هیچ کدام از ما نکرده است حتی به جدم امیر المؤمنین و رسول الله هم نکرده است. خوردن تربت مزار شریف پیغمبر حرام است اما تربت جدم امام حسین علیه السلام شفاء است.

«إِنَّ الْإِجَابَةَ تَحْتَ قُبَّتِه‏»

این مخصوص امام حسین علیه السلام است

«وَ الشِّفَاءَ فِي تُرْبَتِهِ وَ الْأَئِمَّةَ مِنْ وُلْدِه‏»

كفاية الأثر في النصّ على الأئمة الإثني عشر؛ نویسنده: خزاز رازى، على بن محمد، محقق / مصحح: حسينى كوهكمرى، عبد اللطيف‏، ناشر: بيدار، ص17

البته بعضی جاها این را دارد و بعضی جاها این را ندارد همین دو تا است.

از امام جواد (سلام الله علیه) سوال کردند یابن رسول الله آيا شما ائمه از نظر مقام علمی و ... در یک سطح هستید؟ حضرت فرمود همه ما عالم هستیم

 «جَدُّنا عليٌ أعلَمُنا»

 چنین تعابیری حتی نسبت به ائمه داریم، انبیاء هم به همین شکل هستند.

(تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَينَا عِيسَى ابْنَ مَرْيمَ الْبَينَاتِ وَأَيدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ...)

بعضي از آن رسولان را بر بعضي ديگر برتري داديم؛ برخي از آنها، خدا با او سخن مي‌گفت؛ و بعضي را درجاتي برتر داد؛ و به عيسي بن مريم، نشانه‌هاي روشن داديم؛ و او را با «روح القدس» تأييد نموديم.

سوره بقره (2): آیه 253

 در دعا یک جمله زیبایی دارد انبیاء را فرستادی و بعضی ها را درجاتی دادی فوق افراد دیگر

پرسش:

در آیه قرآن هم هست

(وَلَقَدْ فَضَّلْنَا بَعْضَ النَّبِيينَ عَلَى بَعْضٍ)

و اگر تو را بر ديگران برتری داديم، به خاطر شايستگی توست، ما بعضی از پيامبران را بر بعضی ديگر برتری داديم

سوره اسراء (17): آیه 55

پاسخ:

بله، بعضی به خاطر اعمالی که از آن ها صادر می شود خدای عالم عنایتی به آن ها دارد. خیلی فشرده بگویم با عقل ما قابل سنجش نیست.

پرسش:

تقسیم بندی می کنند فرض کنید امام جواد (علیه السلام) مسائل روزی و مسائل دنیوی را به ایشان ارجاع بدهیم درست است تفاوتی ندارد؟

پاسخ:

در کتاب کلم الطیب سید عبدالحسین طیب، آمده است یکی از بزرگان به مدینه مشرف می شود همسرش بیماری سختی می گیرد متوسل به رسول اکرم می شود، رسول اکرم در عالم رؤیا به ایشان می گوید همسرت را به حرم فرزندم امام کاظم علیه السلام ببر از او شفای همسرت را بخواه.

عرض می کند امام کاظم و دیگر ائمه علیهم السلام هر چه دارند از شما دارند حضرت فرمود ما کار را تقسیم بندی کردیم، مثلاً کسی که بیماری دارد متوسل به فرزندم امام کاظم علیه السلام شود. کسی که به سفر می رود متوسل به فرزندم امام رضا علیه السلام شود.

کسی که مشکلات مالی و خانوادگی دارد متوسل به امام جواد علیه السلام متوسل شود. کارهای علمی دارد متوسل به امام باقر و امام صادق علیهما السلام شود. کسانی که معنویت می خواهند متوسل به امام حسن و امام حسین علیهما السلام شوند. کسی که در دست دشمن اسیر است متوسل به ابن عمم امیر المؤمنین علیه السلام متوسل شود.

وقتی مشکلات شما به اوج خود رسید این جا فرزندم حجت ابن الحسن علیه السلام را صدا کنید، این قضیه را در کتاب کلم الطیب دیدم و جای دیگر ندیدم.

دعای توسل غیر مشهور هم همین است مثلاً به امام رضا علیه السلام می رسد:

«اللّٰهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ وَلِيِّكَ الرِّضا عَلِيِّ بْنِ مُوسىٰ عَلَيْهِ السَّلامُ إِلّا سَلَّمْتَنِي بِهِ فِي جَمِيعِ أَسْفارِي فىِ الْبَرارِى وَالْبِحارِ وَالْجِبالِ وَالْقِفارِ وَالْأَوْدِيَةِ وَالْغِياضِ مِنْ جَمِيعِ ما أَخافُهُ وَأَحْذَرُهُ، إِنَّكَ رَؤُوفٌ رَحِيمٌ»

به امام جواد علیه السلام می رسد:

«اللّٰهُمَّ إِنِّى أَسْأَلُكَ بِحَقِّ وَلِيِّكَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلامُ إِلّا جُدْتَ بِهِ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكَ، وَتَفَضَّلْتَ بِهِ عَلَىَّ مِنْ وُسْعِكَ، وَوَسَّعْتَ عَلَىَّ رِزْقَكَ، وَأَغْنَيْتَنِى عَمَّنْ سِواكَ، وَجَعَلْتَ حاجَتِى إِلَيْكَ، وَقَضاها عَلَيْكَ، إِنَّكَ لِمَا تَشاءُ قَدِيرٌ»

در باره معرفت امام علیه السلام روایتی است که راوی می گوید با امام رضا علیه السلام در مرو، مسجد جامع آن جا بودیم. حضرت این خطبه را خواندند:

«إِنَّ الْإِمَامَةَ أَجَلُّ قَدْراً وَ أَعْظَمُ شَأْناً وَ أَعْلَى مَكَاناً وَ أَمْنَعُ جَانِباً وَ أَبْعَدُ غَوْراً مِنْ أَنْ يَبْلُغَهَا النَّاسُ بِعُقُولِهِمْ أَوْ يَنَالُوهَا بِآرَائِهِمْ أَوْ يُقِيمُوا إِمَاماً بِاخْتِيَارِهِمْ إِنَّ الْإِمَامَةَ خَصَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا إِبْرَاهِيمَ الْخَلِيلَ (علیه السلام) بَعْدَ النُّبُوَّةِ وَ الْخُلَّةِ مَرْتَبَةً ثَالِثَةً وَ فَضِيلَةً شَرَّفَهُ بِهَا وَ أَشَادَ بِهَا ذِكْرَه‏... إِنَّ الْإِمَامَةَ هِيَ مَنْزِلَةُ الْأَنْبِيَاءِ وَ إِرْثُ الْأَوْصِيَاءِ إِنَّ الْإِمَامَةَ خِلَافَةُ اللَّهِ وَ خِلَافَةُ الرَّسُولِ (صلی الله علیه واله وسلم) وَ مَقَامُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (علیه السلام) وَ مِيرَاثُ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) إِنَّ الْإِمَامَةَ زِمَامُ الدِّينِ وَ نِظَامُ الْمُسْلِمِينَ وَ صَلَاحُ الدُّنْيَا وَ عِزُّ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّ الْإِمَامَةَ أُسُّ الْإِسْلَامِ النَّامِي وَ فَرْعُهُ السَّامِي بِالْإِمَامِ تَمَامُ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصِّيَامِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ تَوْفِيرُ الْفَيْ‏ءِ وَ الصَّدَقَاتِ وَ إِمْضَاءُ الْحُدُودِ وَ الْأَحْكَامِ وَ مَنْعُ الثُّغُورِ وَ الْأَطْرَافِ الْإِمَامُ يُحِلُّ حَلَالَ اللَّهِ وَ يُحَرِّمُ حَرَامَ اللَّهِ وَ يُقِيمُ حُدُودَ اللَّهِ وَ يَذُبُّ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَ يَدْعُو إِلَى سَبِيلِ رَبِّهِ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ الْحُجَّةِ الْبَالِغَةِ الْإِمَامُ كَالشَّمْسِ الطَّالِعَةِ الْمُجَلِّلَةِ بِنُورِهَا لِلْعَالَمِ وَ هِيَ فِي الْأُفُقِ بِحَيْثُ لَا تَنَالُهَا الْأَيْدِي وَ الْأَبْصَارُ الْإِمَامُ الْبَدْرُ الْمُنِيرُ وَ السِّرَاجُ الزَّاهِرُ وَ النُّورُ السَّاطِعُ وَ النَّجْمُ الْهَادِي فِي غَيَاهِبِ الدُّجَى...‏»

الكافي (ط - الإسلامية)؛ نویسنده: كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الكتب الإسلامية ج‏1، ص199‏ - 200‏، بَابٌ نَادِرٌ جَامِعٌ فِي فَضْلِ الْإِمَامِ وَ صِفَاتِه‏، ح1

نکات خیلی زیبایی دارد. روایت دیگری از امام رضا (سلام الله علیه) است سندش هم کاملاً صحیح است هیچ مشکل سندی هم ندارد. یک روایت دیگری هم از امام صادق (سلام الله علیه) در فضل و صفات امام است:

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ غَالِبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِي خُطْبَةٍ لَهُ يَذْكُرُ فِيهَا حَالَ الْأَئِمَّةِ (علیهم السلام) وَ صِفَاتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْضَحَ بِأَئِمَّةِ الْهُدَى مِنْ أَهْلِ بَيْتِ نَبِيِّنَا عَنْ دِينِهِ وَ أَبْلَجَ بِهِمْ عَنْ سَبِيلِ مِنْهَاجِهِ وَ فَتَحَ بِهِمْ عَنْ بَاطِنِ يَنَابِيعِ عِلْمِهِ فَمَنْ عَرَفَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ ص وَاجِبَ حَقِّ إِمَامِهِ وَجَدَ طَعْمَ حَلَاوَةِ إِيمَانِهِ وَ عَلِمَ فَضْلَ طُلَاوَةِ إِسْلَامِهِ لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى نَصَبَ الْإِمَامَ عَلَماً لِخَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ حُجَّةً عَلَى أَهْلِ مَوَادِّهِ وَ عَالَمِهِ وَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ تَاجَ الْوَقَارِ وَ غَشَّاهُ مِنْ نُورِ الْجَبَّارِ يُمَدُّ بِسَبَبٍ إِلَى السَّمَاءِ لَا يَنْقَطِعُ عَنْهُ مَوَادُّهُ وَ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ إِلَّا بِجِهَةِ أَسْبَابِهِ وَ لَا يَقْبَلُ اللَّهُ أَعْمَالَ الْعِبَادِ إِلَّا بِمَعْرِفَتِهِ فَهُوَ عَالِمٌ بِمَا يَرِدُ عَلَيْهِ مِنْ مُلْتَبِسَاتِ الدُّجَى وَ مُعَمَّيَاتِ السُّنَنِ وَ مُشَبِّهَاتِ الْفِتَنِ فَلَمْ يَزَلِ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَخْتَارُهُمْ لِخَلْقِهِ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ (علیه السلام) مِنْ عَقِبِ كُلِّ إِمَامٍ يَصْطَفِيهِمْ لِذَلِكَ وَ يَجْتَبِيهِمْ وَ يَرْضَى بِهِمْ لِخَلْقِهِ وَ يَرْتَضِيهِمْ كُلَّمَا مَضَى مِنْهُمْ إِمَامٌ نَصَبَ لِخَلْقِهِ مِنْ عَقِبِهِ إِمَاماً عَلَماً بَيِّناً وَ هَادِياً نَيِّراً وَ إِمَاماً قَيِّماً وَ حُجَّةً عَالِماً أَئِمَّةً مِنَ اللَّهِ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ حُجَجُ اللَّهِ وَ دُعَاتُهُ وَ رُعَاتُهُ عَلَى خَلْقِهِ يَدِينُ بِهَدْيِهِمُ‏ الْعِبَادُ وَ تَسْتَهِلُّ بِنُورِهِمُ الْبِلَادُ وَ يَنْمُو بِبَرَكَتِهِمُ التِّلَادُ جَعَلَهُمُ اللَّهُ حَيَاةً لِلْأَنَامِ وَ مَصَابِيحَ لِلظَّلَامِ وَ مَفَاتِيحَ لِلْكَلَامِ وَ دَعَائِمَ لِلْإِسْلَامِ جَرَتْ بِذَلِكَ فِيهِمْ مَقَادِيرُ اللَّهِ عَلَى مَحْتُومِهَا فَالْإِمَامُ هُوَ الْمُنْتَجَبُ الْمُرْتَضَى وَ الْهَادِي الْمُنْتَجَى «2» وَ الْقَائِمُ الْمُرْتَجَى اصْطَفَاهُ اللَّهُ بِذَلِكَ وَ اصْطَنَعَهُ عَلَى عَيْنِهِ فِي الذَّرِّ حِينَ ذَرَأَهُ وَ فِي الْبَرِيَّةِ حِينَ بَرَأَهُ ظِلًّا قَبْلَ خَلْقِ نَسَمَةٍ عَنْ يَمِينِ عَرْشِهِ مَحْبُوّاً بِالْحِكْمَةِ فِي عِلْمِ الْغَيْبِ عِنْدَهُ اخْتَارَهُ بِعِلْمِهِ وَ انْتَجَبَهُ لِطُهْرِهِ بَقِيَّةً مِنْ آدَمَ (علیه السلام) وَ خِيَرَةً مِنْ ذُرِّيَّةِ نُوحٍ وَ مُصْطَفًى مِنْ آلِ إِبْرَاهِيمَ وَ سُلَالَةً مِنْ إِسْمَاعِيلَ وَ صَفْوَةً مِنْ عِتْرَةِ مُحَمَّدٍ ص لَمْ يَزَلْ مَرْعِيّاً بِعَيْنِ اللَّهِ يَحْفَظُهُ وَ يَكْلَؤُهُ بِسِتْرِهِ مَطْرُوداً عَنْهُ حَبَائِلُ إِبْلِيسَ وَ جُنُودِهِ مَدْفُوعاً عَنْهُ وُقُوبُ الْغَوَاسِقِ وَ نُفُوثُ كُلِّ فَاسِقٍ مَصْرُوفاً عَنْهُ قَوَارِفُ السُّوءِ مُبْرَأً مِنَ الْعَاهَاتِ مَحْجُوباً عَنِ الْآفَاتِ مَعْصُوماً مِنَ الزَّلَّاتِ مَصُوناً عَنِ الْفَوَاحِشِ كُلِّهَا مَعْرُوفاً بِالْحِلْمِ وَ الْبِرِّ فِي يَفَاعِهِ مَنْسُوباً إِلَى الْعَفَافِ وَ الْعِلْمِ وَ الْفَضْلِ عِنْدَ انْتِهَائِهِ مُسْنَداً إِلَيْهِ أَمْرُ وَالِدِهِ صَامِتاً عَنِ الْمَنْطِقِ فِي حَيَاتِهِ فَإِذَا انْقَضَتْ مُدَّةُ وَالِدِهِ إِلَى أَنِ انْتَهَتْ بِهِ مَقَادِيرُ اللَّهِ إِلَى مَشِيئَتِهِ وَ جَاءَتِ الْإِرَادَةُ مِنَ اللَّهِ فِيهِ إِلَى مَحَبَّتِهِ وَ بَلَغَ مُنْتَهَى مُدَّةِ وَالِدِهِ ع فَمَضَى وَ صَارَ أَمْرُ اللَّهِ إِلَيْهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ قَلَّدَهُ دِينَهُ وَ جَعَلَهُ الْحُجَّةَ عَلَى عِبَادِهِ وَ قَيِّمَهُ فِي بِلَادِهِ وَ أَيَّدَهُ بِرُوحِهِ وَ آتَاهُ عِلْمَهُ وَ أَنْبَأَهُ فَصْلَ بَيَانِهِ وَ اسْتَوْدَعَهُ سِرَّهُ وَ انْتَدَبَهُ لِعَظِيمِ أَمْرِهِ وَ أَنْبَأَهُ فَضْلَ بَيَانِ عِلْمِهِ وَ نَصَبَهُ عَلَماً لِخَلْقِهِ وَ جَعَلَهُ حُجَّةً عَلَى أَهْلِ عَالَمِهِ وَ ضِيَاءً لِأَهْلِ دِينِهِ وَ الْقَيِّمَ عَلَى عِبَادِهِ رَضِيَ اللَّهُ بِهِ إِمَاماً لَهُمُ اسْتَوْدَعَهُ سِرَّهُ وَ اسْتَحْفَظَهُ عِلْمَهُ وَ اسْتَخْبَأَهُ حِكْمَتَهُ وَ اسْتَرْعَاهُ لِدِينِهِ وَ انْتَدَبَهُ لِعَظِيمِ أَمْرِهِ وَ أَحْيَا بِهِ مَنَاهِجَ سَبِيلِهِ وَ فَرَائِضَهُ وَ حُدُودَهُ فَقَامَ بِالْعَدْلِ عِنْدَ تَحَيُّرِ أَهْلِ الْجَهْلِ وَ تَحْيِيرِ أَهْلِ الْجَدَلِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ‏ وَ الشِّفَاءِ النَّافِعِ بِالْحَقِّ الْأَبْلَجِ وَ الْبَيَانِ اللَّائِحِ مِنْ كُلِّ مَخْرَجٍ عَلَى طَرِيقِ الْمَنْهَجِ الَّذِي مَضَى عَلَيْهِ الصَّادِقُونَ مِنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) فَلَيْسَ يَجْهَلُ حَقَّ هَذَا الْعَالِمِ إِلَّا شَقِيٌّ وَ لَا يَجْحَدُهُ إِلَّا غَوِيٌّ وَ لَا يَصُدُّ عَنْهُ إِلَّا جَرِيٌّ عَلَى اللَّهِ جَلَّ وَ عَلَا.»

الكافي (ط - الإسلامية)؛ نویسنده: كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الكتب الإسلامية ج‏1، ص203 و 204 ‏‏، بَابٌ نَادِرٌ جَامِعٌ فِي فَضْلِ الْإِمَامِ وَ صِفَاتِه‏‏، ح2

این دو روایت را می شود گفت جامع ترین روایات در رابطه با جایگاه و مقام امام است، یعنی در حقیقت این دو روایت تقریبا دویست – سیصد تا روایت دیگر را در خودش جا داده است.

علاوه بر اینکه امام خیلی بی پرده و با صراحت مطالب را فرموده است. در جاهای دیگر معمولا در تقیه بودند خیلی از مسائل را که بخاطر حفظ جان شیعه بیانش مقدور نبود، در این جا فرموده است.

از ظاهر قضیه پیدا است که امام صادق علیه السلام در آن زمانی که یک مقدار مشکلات سیاسی کمتر بود این دو روایت را مطرح کرده اند. بعد از به وجود آمدن مسائل سیاسی و روی کار آمدن بنی عباس این طور مباحث را امام نمی توانستند مطرح کنند.

آغاز بحث...

أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيم‏، بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ

قبل از این که بحث را شروع کنم دوستان اگر بتوانند آیاتی که در آن «ولو شاء الله» آمده این ها را ملاحظه بفرمایند، نکات خیلی ظریفی در آن است.

آیاتی که (وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ) آمده:

(يكَادُ الْبَرْقُ يخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا أَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيهِمْ قَامُوا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيءٍ قَدِيرٌ)

(روشنائي خيره کننده) برق، نزديک است چشمانشان را بربايد. هر زمان که (برق جستن مي‌کند، و صفحه بيابان را) براي آنها روشن مي‌سازد، (چند گامي) در پرتو آن راه مي‌روند؛ و چون خاموش مي‌شود، توقف مي‌کنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آنها را از بين مي‌برد؛ چرا که خداوند بر هر چيز تواناست.

سوره بقره (2):‌ آیه 20

(فِي الدُّنْيا وَالْآخِرَةِ وَيسْأَلُونَكَ عَنِ الْيتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللَّهُ يعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ)

(تا انديشه کنيد) درباره دنيا و آخرت! و از تو در باره يتيمان سؤال مي‌کنند، بگو: «اصلاح کار آنان بهتر است. و اگر زندگي خود را با زندگي آنان بياميزيد، (مانعي ندارد؛) آنها برادر (ديني) شما هستند.» (و همچون يک برادر با آنها رفتار کنيد!) خداوند، مفسدان را از مصلحان، بازمي‌شناسد. و اگر خدا بخواهد، شما را به زحمت مي‌اندازد؛ (و دستور مي‌دهد در عين سرپرستي يتيمان، زندگي و اموال آنها را بکلي از اموال خود، جدا سازيد؛ ولي خداوند چنين نمي‌کند؛) زيرا او توانا و حکيم است.

سوره بقره (2):‌ آیه 220

(تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَينَا عِيسَى ابْنَ مَرْيمَ الْبَينَاتِ وَأَيدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَينَاتُ وَلَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلُوا وَلَكِنَّ اللَّهَ يفْعَلُ مَا يرِيدُ)

بعضي از آن رسولان را بر بعضي ديگر برتري داديم؛ برخي از آنها، خدا با او سخن مي‌گفت؛ و بعضي را درجاتي برتر داد؛ و به عيسي بن مريم، نشانه‌هاي روشن داديم؛ و او را با «روح القدس» تأييد نموديم؛ (ولي فضيلت و مقام آن پيامبران، مانع اختلاف امتها نشد.) و اگر خدا مي‌خواست، کساني که بعد از آنها بودند، پس از آن همه نشانه‌هاي روشن که براي آنها آمد، جنگ و ستيز نمي‌کردند؛ (اما خدا مردم را مجبور نساخته؛ و آنها را در پيمودن راه سعادت، آزاد گذارده است؛) ولي اين امتها بودند که با هم اختلاف کردند؛ بعضي ايمان آوردند و بعضي کافر شدند؛ (و جنگ و خونريزي بروز کرد. و باز) اگر خدا مي‌خواست، با هم پيکار نمي‌کردند؛ ولي خداوند، آنچه را مي‌خواهد، (از روي حکمت) انجام مي‌دهد (و هيچ‌کس را به قبول چيزي مجبور نمي‌کند).

سوره بقره (2):‌ آیه 253

(إِلَّا الَّذِينَ يصِلُونَ إِلَى قَوْمٍ بَينَكُمْ وَبَينَهُمْ مِيثَاقٌ أَوْ جَاءُوكُمْ حَصِرَتْ صُدُورُهُمْ أَنْ يقَاتِلُوكُمْ أَوْ يقَاتِلُوا قَوْمَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَسَلَّطَهُمْ عَلَيكُمْ فَلَقَاتَلُوكُمْ فَإِنِ اعْتَزَلُوكُمْ فَلَمْ يقَاتِلُوكُمْ وَأَلْقَوْا إِلَيكُمُ السَّلَمَ فَمَا جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ عَلَيهِمْ سَبِيلًا)

مگر آنها که با همپيمانان شما، پيمان بسته‌اند؛ يا آنها که به سوي شما مي‌آيند، و از پيکار با شما، يا پيکار با قوم خود ناتوان شده‌اند؛ (نه سر جنگ با شما دارند، و نه توانايي مبارزه با قوم خود.) و اگر خداوند بخواهد، آنان را بر شما مسلط مي‌کند تا با شما پيکار کنند. پس اگر از شما کناره‌گيري کرده و با شما پيکار ننمودند، (بلکه) پيشنهاد صلح کردند، خداوند به شما اجازه نمي‌دهد که متعرض آنان شويد.

سوره نساء (4): آیه 90

(وَأَنْزَلْنَا إِلَيكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَينَ يدَيهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيمِنًا عَلَيهِ فَاحْكُمْ بَينَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَينَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ)

و اين کتاب [= قرآن‌] را به حق بر تو نازل کرديم، در حالي که کتب پيشين را تصديق مي‌کند، و حافظ و نگاهبان آنهاست؛ پس بر طبق احکامي که خدا نازل کرده، در ميان آنها حکم کن! از هوي و هوسهاي آنان پيروي نکن! و از احکام الهي، روي مگردان! ما براي هر کدام از شما، آيين و طريقه روشني قرار داديم؛ و اگر خدا مي‌خواست، همه شما را امت واحدي قرارمي‌داد؛ ولي خدا مي‌خواهد شما را در آنچه به شما بخشيده بيازمايد؛ (و استعدادهاي مختلف شما را پرورش دهد). پس در نيکيها بر يکديگر سبقت جوييد! بازگشت همه شما، به سوي خداست؛ سپس از آنچه در آن اختلاف مي‌کرديد؛ به شما خبر خواهد داد.

سوره مائده (5): آیه 48

(وَإِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِي نَفَقًا فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاءِ فَتَأْتِيهُمْ بِآيةٍ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ)

و اگر اعراض آنها بر تو سنگين است، چنانچه بتواني نقبي در زمين بزني، يا نردباني به آسمان بگذاري (و اعماق زمين و آسمانها را جستجو کني، چنين کن) تا آيه (و نشانه ديگري) براي آنها بياوري! (ولي بدان که اين لجوجان، ايمان نمي‌آورند!) اما اگر خدا بخواهد، آنها را (به اجبار) بر هدايت جمع خواهد کرد. (ولي هدايت اجباري، چه سودي دارد؟) پس هرگز از جاهلان مباش!

سوره انعام (6): آیه 35

(وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكُوا وَمَا جَعَلْنَاكَ عَلَيهِمْ حَفِيظًا وَمَا أَنْتَ عَلَيهِمْ بِوَكِيلٍ)

اگر خدا مي‌خواست، (همه به اجبار ايمان مي‌آوردند،) و هيچ يک مشرک نمي‌شدند؛ و ما تو را مسؤول (اعمال) آنها قرار نداده‌ايم؛ و وظيفه نداري آنها را (به ايمان) مجبور سازي!

سوره انعام (6): آیه 107

(وَكَذَلِكَ زَينَ لِكَثِيرٍ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلَادِهِمْ شُرَكَاؤُهُمْ لِيرْدُوهُمْ وَلِيلْبِسُوا عَلَيهِمْ دِينَهُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يفْتَرُونَ)

همين‌گونه شرکاي آنها [= بتها]، قتل فرزندانشان را در نظرشان جلوه دادند؛ (کودکان خود را قرباني بتها مي‌کردند، و افتخار مي‌نمودند!) سرانجام آنها را به هلاکت افکندند؛ و آيينشان را بر آنان مشتبه ساختند. و اگر خدا مي‌خواست، چنين نمي‌کردند؛ (زيرا مي‌توانست جلو آنان را بگيرد؛ ولي اجبار سودي ندارد.) بنابر اين، آنها و تهمتهايشان را به حال خود واگذار (و به آنها اعتنا مکن)!

سوره انعام (6): آیه 137

(وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ يضِلُّ مَنْ يشَاءُ وَيهْدِي مَنْ يشَاءُ وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)

و اگر خدا مي‌خواست، همه شما را امت واحدي قرارمي‌داد؛ (و همه را به اجبار وادار به ايمان مي‌کرد؛ اما ايمان اجباري فايده‌اي ندارد!) ولي خدا هر کس را بخواهد (و شايسته بداند) گمراه، و هر کس را بخواهد (و لايق بداند) هدايت مي‌کند! (به گروهي توفيق هدايت داده، و از گروهي سلب مي‌کند!) و يقينا شما از آنچه انجام مي‌داديد، بازپرسي خواهيد شد!

سوره نحل (16): آیه 93

(فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يرِيدُ أَنْ يتَفَضَّلَ عَلَيكُمْ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَنْزَلَ مَلَائِكَةً مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي آبَائِنَا الْأَوَّلِينَ)

جمعيت اشرافي (و مغرور) از قوم نوح که کافر بودند گفتند: «اين مرد جز بشري همچون شما نيست، که مي‌خواهد بر شما برتري جويد! اگر خدا مي‌خواست (پيامبري بفرستد) فرشتگاني نازل مي‌کرد؛ ما چنين چيزي را هرگز در نياکان خود نشنيده‌ايم!

سوره مؤمنون (23): آیه 24

(وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ يدْخِلُ مَنْ يشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُمْ مِنْ وَلِي وَلَا نَصِيرٍ)

و اگر خدا مي‌خواست همه آنها را امت واحدي قرار مي‌داد (و به زور هدايت مي‌کرد، ولي هدايت اجباري سودي ندارد)؛ اما خداوند هر کس را بخواهد در رحمتش وارد مي‌کند، و براي ظالمان ولي و ياوري نيست.

سوره شوری (42): آیه 8

آیاتی که (وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ) آمده است:

(وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِي عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يفْتَرُونَ)

اينچنين در برابر هر پيامبري، دشمني از شياطين انس و جن قرار داديم؛ آنها بطور سري (و درگوشي) سخنان فريبنده و بي‌اساس (براي اغفال مردم) به يکديگر مي‌گفتند؛ و اگر پروردگارت مي‌خواست، چنين نمي‌کردند؛ (و مي‌توانست جلو آنها را بگيرد؛ ولي اجبار سودي ندارد.) بنابر اين، آنها و تهمتهايشان را به حال خود واگذار!

سوره انعام (6): آیه 112

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يكُونُوا مُؤْمِنِينَ)

و اگر پروردگار تو مي‌خواست، تمام کساني که روي زمين هستند، همگي به (اجبار) ايمان مي‌آوردند؛ آيا تو مي‌خواهي مردم را مجبور سازي که ايمان بياورند؟! (ايمان اجباري چه سودي دارد؟!)

سوره یونس (10): آیه 99

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ)

و اگر پروردگارت مي‌خواست، همه مردم را يک امت (بدون هيچ گونه اختلاف) قرار مي‌داد؛ ولي آنها همواره مختلفند...

سوره هود (11): آیه 118

یک عبارت هایی در این (وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ) است که خیلی مسائل جبر و تفویض و الامر بین الامرین را روشن می کند.

 یا آیه: (وَمَا رَمَيتَ إِذْ رَمَيتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى) هم همین طور است.

 (وَمَا رَمَيتَ إِذْ رَمَيتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى)

و اين تو نبودي (اي پيامبر که خاک و سنگ به صورت آنها) انداختي؛ بلکه خدا انداخت!

سوره انفال (8): آیه 17

(وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ) در: (أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ) هم همین است. (وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ) یا: (وَ قالَ الَّذينَ أَشْرَكُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما عَبَدْنا مِنْ دُونِهِ)، این لو شاء الله هم از زبان پیغمبر و هم از زبان مشرکین آمده است.

یک مقدار احتیاج است که (ولو شاء الله) یا (لو شاء ربک) کار بشود تا این: (وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ)، (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَكُوا) را متوجه بشویم مراد چه است، مشیت در این جا چه مشیتی است. آیا مشیت توأم با اراده است؟ اراده حق که:

(إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيئًا أَنْ يقُولَ لَهُ كُنْ فَيكُونُ)

چون به چيزي اراده فرمايد کارش اين بس که مي‏گويد باش پس [بي‏درنگ] موجود مي‏شود.

سوره یس (36): آیه 82

ولوشاء الله به معنای اختیار است در اختیار کلمه لو شاء الله استعمال نمی شود. لذا عزیزان مقداری دقت کنند.

آیه بعدی در این جا: (وَمَا أَنْتَ عَلَيهِمْ بِوَكِيلٍ) است

(وَمَا أَنْتَ عَلَيهِمْ بِوَكِيلٍ)

و وظيفه نداري آنها را (به ايمان) مجبور سازي!

سوره (6): آیه 107

در آیه قبلی: (قُلْ لَسْتُ عَلَيكُمْ بِوَكِيلٍ) داشتیم

(وَكَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيكُمْ بِوَكِيلٍ)

قوم و جمعيت تو، آن (آيات الهي) را تکذيب و انکار کردند، در حالي که حق است! (به آنها) بگو: «من مسؤول (ايمان‌آوردن) شما نيستم! (وظيفه من، تنها ابلاغ رسالت است، نه اجبار شما بر ايمان.)»

سوره انعام (6): آیه 66

 این جا: (وَمَا أَنْتَ عَلَيهِمْ بِوَكِيلٍ) است در این جا دوباره (وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ) آمده است این (وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكُوا) بعدش (وَمَا أَنْتَ عَلَيهِمْ بِوَكِيلٍ) پیام دیگری دارد.

مرحوم شیخ طوسی (رضوان الله تعالی علیه) در کتاب تفسیر تبیان (ولو شاء الله) را می آورد (وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكُوا) اگر خدای عالم می خواست این ها مشرک نمی شدند. بعد می گوید:

«والمشيئة لا تتعلق الا بفعل يصح حدوثه، ولا تتعلق بأن لا يكون الشئ ؟»

تعلق مشیت به فعلی است که حدوث آن صحیح باشد، حدوث شرک که صحیح نیست چرا خدای عالم مشیت را معلّق به شرک کرده است. یا شرک را به مشیت معلّق کرده است؟

یک مقدار دقت کنید ببینیم فرمایش شیخ طوسی چه است و ما چه می فهمیم، می خواهم عزیزان هم رویش نظر بدهند.

«قلنا: التقدير»

در آیه متعلق مشیت حذف شده است چطور؟ مقدر این است:

«لو شاء الله ان يكونوا على غير الشرك قسرا ما أشركوا»

اگر خدای عالم می خواست شما بر غیر شرک، کلمه غیر شرک را بردارید به جایش ایمان بگذارید. اگر خدا می خواست بر این که همه شما ایمان بیاورید ایمان می آوردید دیگر گرفتار شرک نمی شدید.

«فمتعلق المشيئة محذوف، فمراد هذه المشيئة حالهم التي تنافى الشرك قسرا بالاقتطاع عن الشرك عجزا أو منعا أو الجاء»

این جا شیخ طوسی می گوید ولو شاء الله ما اشرکوا، اگر خدا می خواست این ها مشرک نمی شدند این جا مشیت آمده به شرک تعلق گرفته است یعنی خدا می خواست این ها مشرک نمی شدند. دوستان نظرشان را بفرمایند بعد بنده نظرم را عرض می کنم.

شیخ طوسی در آیه (وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا أَشْرَكُوا) می گوید این جا متعلق مشیت ما اشرکوا نیست. متعلق مشیت «ان يكونوا على غير الشرك قسرا» است یعنی متعلق توحید است نه شرک؛ چون شرک امر عدمی است به امر عدمی هم مشیت تعلق نمی گیرد.

پرسش:

در ذهن که تعلق می گیرد در ذهن افراد مشرک هستند.

پاسخ:

کاری به ذهن نداریم خارج را دارد می گوید. در خارج خدای عالم اگر می خواست قریش مشرک نمی شدند.

فرمایش ایشان را می بوسیم بالای سرمان می گذاریم ولی آن چه که ما می فهمیم همان حرف که شیخ زد کلمه ما و شرک نفی در نفی است، نفی در نفی اثبات است (وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا) است.

یعنی «ما اشرکوا» یعنی آمنوا این جا مشیت خدای عالم به یک فعل صحیح تعلق گرفته نه به فعل غیر صحیح. من خیلی روی فرمایش ایشان دقت کردم، البته مرحوم علامه طباطبایی هم یک نکته ای دارد که هفت – هشت صفحه روی کلمه مشیت در المیزان کار کرده است و نکات خوبی بیان کرده است.

من غیر از مرحوم شیخ و مجمع البیان هرچه تحقیق کردم در پنجاه – شصت تا تفسیری که شیعه دارد و نزدیک یک صد و اندی تفسیر اهل سنت این عبارت را ندیدم. یعنی فقط مختص به شیخ طوسی است و مجمع البیان هم که خلاصه کتاب شیخ طوسی است.

این که نظر مبارک ایشان چه بوده است _ما برای نظر مبارک ایشان احترام قائل هستیم و می گوییم ما نفهمیدیم نمی خواهیم (نستجیر بالله) جسارت بشود_

ولوشاء الله ما اشرکوا به شرک تعلق نگرفته بلکه به «ما اشرکوا» تعلق گرفته است. ما اشرکوا یعنی توحید یعنی (لَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا) .

بعد ایشان در ادامه دارد:

«وإنما لا يشاء الله هذه الحال لأنها تنافي التكليف»

چرا مشیت خدای عالم تعلق نگرفته است که این ها مشرک نشوند؟ این ها منافات با تکلیف دارد وقتی خدا اراده کند این شخص، ایمان بیاورد ایمان به جبر، ایمان بدون اختیار منافات با تکلیف دارد.

(إِنَّا هَدَينَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا)

ما راه را به او نشان داديم، خواه شاکر باشد (و پذيرا گردد) يا ناسپاس!

سوره انسان (76): آیه 3

آیه شریفه که می گوید ما فرستادیم ایمان بیاورید یا ایمان نیاورید. تکلیف باید درست بشود

«وإنما لم يمنع العاصي من المعصية لأنه إنما اتى بها من قبل نفسه»

خدای عالم عاصی را از معصیت منع نکرده است یعنی منع اجباری نکرده است. نیامده جلوی عاصی و معصیت اجباراً حائل بشود ولذا شخص عاصی بإختیارٍ عصیان می کند. عبارت خیلی پیچیده ای است

«والله تعالى فعل به جميع ما فعل بالمطيع من إزاحة العلة فإذا لم يطع وعصى كانت الحجة عليه. وربما كان في بقائه لطف للمؤمن فيجب تبقيته وليس لاحد ان يقول الآية دالة على أنه تعالى لم يرد هدايتهم لأنه لو أراد ذلك لاهتدوا، وذلك أنه لو لم يرد أن يهتدوا لم يكونوا عصاة بمخالفة الاهتداء، لان المعاصي هو الذي خالف ما أريد منه ولما صح أمرهم أيضا بالاهتداء»

التبيان في تفسير القرآن؛ المؤلف: الطوسي، محمد بن الحسن (المتوفى460ق)، تحقيق وتصحيح: أحمد حبيب قصير العاملي، ناشر: مكتب الإعلام الإسلامي، الطبعة: الأولى، 1409هـ. ج4، ص231

خدای عالم برای کسی که مطیع او هست و ایمان آورده و تکالیف را انجام می دهد، موانع را بر طرف کرده است. مقدمات هدایت را برای انها فراهم کرده است (إِنَّا هَدَينَاهُ السَّبِيلَ) پیغمبر، انبیاء و اولیاء فرستاده است و عقل داده که بتواند راه درست را از نادرست تشخیص بدهد. لذا با برطرف شدن موانع اگر اطاعت خدا نکند، عصیان کرده و حجت بر او تمام است و او نمی تواند بگوید راهی غیر از معصیت نداشتم.

پرسش:

می شود گفت این جا آیه در مقام بیان تکوین است یعنی خدا از نظر تکوینی نخواست اگر اراده می کرد مجبور می شدند ولی از نظر تکلیفی و تشریعی خواست که این ها مشرک نشوند ولی به اختیار خودشان باشند.

پاسخ:

بحث تکوین و تشریع نیست. همه این ها تشریع است. می گوید در عالم تشریع هم خدای عالم می خواست این ها را مجبور کند اختیار را از این ها سلب کند این با تکلیف منافات دارد. تکوین یک بحث دیگری است این را با تکوین خلط نکنیم.

خداوند در تشریعیات نیز به انسان اختیار تام داده است شما این راه را انتخاب کنید یا آن راه را. مقدماتش را هم برای بشر داده است. اگر این اختیاری که خدا در عالم تشریع داشته است را از عبد می گرفت اجبار می شد دیگر تکلیفی در کار نبود.

پرسش:

اگر تشریع و اختیار را می گرفت همان تکوین و اجبار می شد.

پاسخ:

نه، تکوین را با تشریع قاطی نکنید. آن تکوین که:

(إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيئًا أَنْ يقُولَ لَهُ كُنْ فَيكُونُ)

فرمان او چنين است که هرگاه چيزي را اراده کند، تنها به آن مي‌گويد: «موجود باش!»، آن نيز بي‌درنگ موجود مي‌شود!

سوره يس (36): آیه 82

تکوین در رابطه با رحمانیت حق است بسط عالم وجود است در بسط وجود خدای عالم تکوین دارد. در بسط کمال وجود آن جا دیگر تکوین نمی توانیم بگوییم. این ها را جدا کنیم بسم الله، رحمن، رحیم؛ رحمن: بسط وجود، عالم وجود؛ رحیم: کمال وجود است ما را خدای عالم خلق کرده است همه چیزمان دست خودش بود هیچ نقشی نداشتیم. ولی این که به کمال برسیم با اسم مقدس رحیمیت تمام مقدمات رسیدن به کمال را در اختیار ما قرار داده است.

پرسش:

همان «کل... هولاء وهولاء» مگر منظور این نیست؟

پاسخ:

آن یک بحث دیگری است

(فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيتَ إِذْ رَمَيتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيبْلِي الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ)

اين شما نبوديد که آنها را کشتيد؛ بلکه خداوند آنها را کشت! و اين تو نبودي (اي پيامبر که خاک و سنگ به صورت آنها) انداختي؛ بلکه خدا انداخت! و خدا مي‌خواست مؤمنان را به اين وسيله امتحان خوبي کند؛ خداوند شنوا و داناست.

سوره انفال (8): آیه 17

(فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ) نکشتید (وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ) در این جا بحث تکوین کنار می رود این برای تشریع است. (فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ) بعد می گوید: (وَمَا رَمَيتَ إِذْ رَمَيتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى) یا آیه شریفه ای که می گوید:

(قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ * مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِنْ سَيئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَأَرْسَلْنَاكَ لِلنَّاسِ رَسُولًا وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا)

بگو: همه اين ها از ناحيه خداست. (آری،) آنچه از نيکی ها به تو می ‌رسد، از طرف خداست؛ و آنچه از بدی به تو می ‌رسد، از سوی خود توست. و ما تو را رسول برای مردم فرستاديم؛ و گواهی خدا در اين باره، کافی است!

سوره نساء (4): آیات 78 و 79

(قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ) تعبیری که آقای خویی (رضوان الله تعالی علیه) دارد ایشان می گوید بحث تکلیف مثل انسانی است که هیچ حرکتی ندارد، می آییم این را به برق متصل می کنیم. با برق حرکت می کند تمام حرکاتش هم دست آن کسی است که پشت دستگاه برق نشسته است. اگر یک لحظه برق را قطع کند همان جا می ماند هیچ حرکتی نمی تواند انجام دهد.

اگر آنی کند نازی * فرو ریزند قالب ها

در حال حرکت است این بنده خدا تصور می کند به قدرت خود حرکت می کند نه به قدرتش نمی رود کسی که پشت دستگاه برق نشسته است می گوید آن جا می روی یتیم را می بینی محبت کن گرسنه اش است غذا به او بده، سیلی به او نزنی اگر به این یتیم سیلی زد، با قدرت برقی که داده بود سیلی زد اگر قدرت برق نبود دستش تکان نمی خورد. اگر بر سر یتیمی دست کشید این هم با همین قدرتی است که این برق داده است پس (كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ).

 ولی این که (مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ) این که دستی به سر یتیم کشیدی و محبت کردی این قدرت را برق به تو داده هم آن که پشت دستگاه برق نشسته بود به تو دستور داده بود یعنی این جا دو کار بود. هم قدرت داده و هم امر کرده است. پس (مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ)، (وَمَا أَصَابَكَ مِنْ سَيئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ) این که گفته بود به یتیم احترام کن سیلی به صورت یتیم نزن به صورت یتیم سیلی می زنی بر خلاف دستور این آقایی است که برق دستش است.

ولی سیلی هم زدی تو سیلی نزدی این که سیلی زدی تمام این قدرت سیلی زدنت هم توسط نیروی برق بوده است.

این مثال زیبای آیت الله خوئی را در عبارت های شیخ محمد تقی جعفری دیدم.

 امام (رضوان الله تعالی علیه) در کتاب «طلب و اراده» مثال دیگری می زند. می گوید کسی تَه چاه تاریکی است یک نفر از بالا آیینه را جلوی آفتاب می گیرد به طوری که نور آئینه داخل چاه منعکس می شود. کسی که داخل چاه است تصور می کند که این نور از آئینه است اما کسی که نور توحیدی دارد می داند آئینه از خودش نور ندارد همه این نور از خورشید گرفته شده است. ایشان چنین تعبیری را در کتاب «طلب و اراده» آورده است.

این کتاب، کتاب خوبی است یعنی در این قسمت دو کتاب خیلی خوب داریم یک: کتاب طلب و اراده حضرت امام است، برداشت من این است که امام خیلی ساده مطرح کرده است. خیلی الفاظ پیچیده فلسفی و عرفانی ندارد.

دو: کتاب آقای مطهری به اسم «انسان و سرنوشت» این دو کتاب به نظر من ضروری است نه یک بار چندین بار مطالعه کنید و تلخیص کنید تلخیصش را هم ماهی یک دفعه مرور داشته باشید.

یکی از راههای رسیدن به توحید همین قضیه است بعضی وقت ها شیطان ما را فریب می دهد تصور می کنیم حرف می زنیم، حرکت می کنیم، صحبت می کنیم، سخنرانی می کنیم این کمالات برای خودمان است. تقریباً مبدأ شرک است

(وَمَا يؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ)

و بيشتر آنها که مدعی ايمان به خدا هستند، مشرکند!

سوره یوسف (12): آیه 106

مادامی که «لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظیم» با رگ، پوست، خون و استخوان ما عجین نشود بهره ای از توحید نبرده ایم_این را قاطعانه می گویم_ «لا حول ولا قوة الا بالله»، «مَا شَاءَ اللَّهُ‏ كَانَ‏ وَ مَا لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُن‏»

«مَا شَاءَ اللَّهُ‏ كَانَ‏ وَ مَا لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُن‏»

الكافي (ط - الإسلامية)؛ كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج‏2، ص572، بَابُ الْحِرْزِ وَ الْعُوذَة، ح10

 (وَمَا رَمَيتَ إِذْ رَمَيتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى)، (وَهُوَ مَعَکُم) معیت قیومی نه معیت (وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ)

(وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ)

و خداوند با نيکوکاران است.

سوره عنکبوت (29): آیه 69

(وَهُوَ مَعَكُمْ أَينَ مَا كُنْتُمْ)

و هر جا باشيد او با شما است

سوره حدید (57): آیه 4

 (اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيءٍ وَكِيلٌ)

خداوند آفريدگار همه چيز است و حافظ و ناظر بر همه اشيا است.

سوره زمر (39): آیه 62

«کلما یطلق علیه شئٌ فالله خالقه»

یک مقداری در الفبای توحید بیشتر دقت کنیم خدای ناکرده یک دفعه وارد برزخ می شویم می بینیم در این هفتاد، هشتاد، صد سال عمرمان همه اش داخل شرک بودیم. مدام تأسف می خوریم و تأسف ها هم هیچ فایده ای ندارد. تمام عبادات، اعمال، حرکات، حج، روزه و ... همه این ها متفرع بر توحید است.

امام (رضوان الله تعالی علیه) تعبیری دارد توحید از باب تفعیل است. یعنی کثرت را به وحدت برگرداندن ، یعنی در عالم خدا را و جلوه خدا را دیدن. من جلوه او هستم مثل نور و خورشید.

وَ إِنَّ رُوحَ الْمُؤْمِنِ لَأَشَدُّ اتِّصَالًا بِرُوحِ اللَّهِ مِنِ اتِّصَالِ شُعَاعِ الشَّمْسِ بِهَا.»

الكافي (ط - الإسلامية)؛ نویسنده: كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الكتب الاسلامیة، ج2، ص166

در این باره مخصوصاً کتاب آداب الصلاة امام را مطالعه کنید. این کتاب، آداب نماز است اما نود درصد آن مباحث معرفتی است. ده درصد آن هم حضور قلب در نماز است. مرحوم امام کتاب آداب الصلاة را بعد از انقلاب نوشته است تلاش هم کرده خیلی ساده بنویسد اگرچه به نظر من ساده نیست مطالب خیلی پیچیده عرفانی و فلسفی دارد اما آن جایی که نمی فهمیم رد شویم.

امام حدود سی،‌ سی و پنج صفحه در رابطه با نیت بحث هایی دارد بحث بِکر (تازه) است. نیتی که مرحوم شهید در اسرار الصلاة دارد، میرزا جواد آقای ملکی و دیگران دارند با فرمایشات امام مقایسه کنید ببینید نکاتی امام در اسرار نیت آورده است آن آقایان صلاح ندیدند که این طور بسط بدهند نمی خواهیم (نستجیر بالله) تنقیص آن ها شود. مخصوصاً شش هفت مرتبه از مراتب نیت را آورده است آدم وقتی می خواند متحیر می ماند از اینکه مردان خدا کجا هستند و ما در کجا هستیم!

 در هر صورت...

 بحثی که مرحوم شیخ طوسی دارد دوستان ملاحظه بفرمایند بعد بین حفیظ و وکیل چه تفاوتی است، این جا هم ما احساس می کنیم شاید ما نمی فهمیم فرمایش ایشان خیلی زیاد آن طوری که ما می خواهیم نیست نمی خواهیم بگوییم نقص در فرمایش ایشان است مقام شیخ طوسی خیلی أجل است قصد جسارت نداریم.

ما عوام ها یک چیزی می فهمیم که شیخ طوسی فراتر از این را فهمیده است. تبیان، جلد 4، صفحه 231 .

والسلام علیکم ورحمة الله و برکاته